بررسی اقتباس در روایت رسالة‌الطیرهای فارسی و عربی از منظر پیوند نظریۀ کنش‌ گفتار جان سرل و بیش‌متنیت ژرار ژنت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش آموخته دکترای زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

رسالة­الطیرها متونی روایی هستند با محتوای عرفانی و زبان تمثیلی‌رمزی. مسلّم است که این دسته از متون با اندکی افزایش، کاهش، تغییر یا جابه‌جایی، تحت تأثیر یکدیگر تألیف شده­اند. این مقاله درپی پاسخ به این پرسش است که از میان رسالةالطیرهای فارسی و عربی، کدام وام‌دار دیگری­ است و از منظر روایت­شناسی که علم بررسی کمینة روایت است، چگونه می­توان به بررسی تأثیر و تأثّر این آثار پرداخت. این مقاله با تکیه بر رویکرد روایت­شناسی از منظر نظریۀ کنش گفتار سرل و بیش­متنیت ژنت، با روش تحلیلی ـ توصیفی و ابزار کتابخانه­ای به‌دنبال بررسی ارتباط میان­متنی رسالة­الطیرهای فارسی و عربی است. فرض بر آن است که رابطۀ این متون بیش­متنی است و راویان متأخر از راویان متقدم به‌طور آگاهانه تأثیر پذیرفته­اند. برای بررسی این فرضیه­ها، ابتدا این آثار به پی­رفت و گزاره تجزیه و پس از آن، پی‌رفت­های مشابه مشخص شد؛ سپس هر گزاره با علائم اختصاری به‌نمایش درآمد؛ درنهایت با مقایسۀ ساختار و محتوای گزاره­های این پی­رفت­ها، شباهت­ها و تفاوت‌های این رساله­ها آشکار شد. نتایج حاکی است کاربرد بیش از حد گزاره­های تصریحی و ترغیبی در این آثار در راستای تصریح و اظهار مطالب ارشادی یا ترغیب روایت­شنو به مباحث تعلیمی است. با بررسی هفده پی­رفت مشابه در این آثار به این نتیجه رسیدیم که جز قصیدۀ عینیه که پی­رفت­های مشابه بسیار اندکی با سایر رساله­ها دارد، رسالة­الطیرهای ابن­سینا و محمد غزالی با دو ساختار متفاوت، پیش­متن فرض شده­اند. رسالۀ احمد غزالی در مقایسه با رسالۀ محمد غزالی به طرح جزئیات بیشتری ­پرداخته‌است. رساله­های چاچی، عین­القضات، منطق­الطیر و کشف­الاسرار طرح کلی اثر را از رسالۀ محمد غزالی دریافت کرده­اند؛ اما با ایجاد تغییراتی در پی­رفت­ها، اثر خویش را از تقلید کلی نجات داده و صاحب بدعت­هایی در ساختار روایی آثارشان شده‌اند. رسالۀ سهروردی در قسمت­های آغازین، بسیار شبیه رسالۀ ابن­سیناست؛ اما سهروردی نیز با کاربرد پی­رفت­هایی متفاوت توانسته اثری خلق کند که در نوع خود بدیع است.  
 

کلیدواژه‌ها


منابع
ـ قرآن کریم (1392). مترجم حسین انصاریان. چ2. تهران: تلاوت. 
ـ آقاگل­زاده، فردوس (1392). فرهنگ توصیفی تحلیل گفتمان و کاربردشناسی. تهران: علمی.
ـ پایا، علی (1383). فلسفۀ تحلیلی؛ مسائل و چشم­اندازها. چ2. تهران: طرح نو.
ـ پورجوادی، نصرالله (1335). داستان ­مرغان (متن فارسی رسالة­الطیرخواجه احمد غزالی). تهران: انجمن شاهنشاهی فلسفة ایران.
ـ پورنامداریان، تقی (1364). رمز و داستان­های رمزی. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ چاچی­خمرکی، ابوالرجاء (1359). روضة­ الفریقین. به‌اهتمام عبدالحی­حبیبی. تهران:­ دانشگاه تهران.
ـ چاوشیان، حسن (1387). «زبان­شناسی و تحلیل گفتمان». مجلة ادب­پژوهی. د2. ش4. صص13117ـ139.
ـ خیاطیان، قدرت‌الله (1379). سیری در رسالة‌الطیرها و منطق الطیرهای فیلسوفان و عارفان. سمنان: دانشگاه سمنان.
ـ سبزواری، ملاهادی (1361).  اسرارالحکم. به‌کوشش ح. م. فرزاد. تهران: مولی.  
ـ سهروردی، شهاب­الدین ­یحیی (1382). مجموعة­ مصنفات. تصحیح، تحشیه و مقدمة سیدحسین ­نصر. ج3. تهران: مؤسسة مطالعات فرهنگی.
ـ عطار، فریدالدین (1388). منطق­الطیر. به تصحیح محمدرضا شفیعی­کدکنی. چ6. تهران: سخن.
 ـ مقدسی، عزالدین (678ق). کشف­الاسرار فی­ حکم ­الطیور و الازهار. قاهره: دارالاعتصام.
ـ همدانی، عین­القضات (1362).  نامه­ها. علینقی­ منزوی و عفیف ­عسیران، ج1. چ2. تهران: کتاب­فروشی منوچهری. 
- Allen, G. (2001) . Intertextuality. London: Routledge.
- Botha, J.E. (1991). Speech Art Theory & New Testament Exegesis. HTS, 47/2.
- Genette, G . (1997). Palimpsests: Literature in Second Degree. Trans Channanewman &  Calude Doubinsky. Lincoln: University of Nebraska press.
- Green, K. & J. LeBihan (1991). Critical Theory and Practice: A Course Book. London & New York: Routledge.
- Levinson, S.C. (1983). Pragmatics. Cambridge: Cambridge University Press.
- Searl, J. & P. Simpson (1969). Speech Acts: An Essay in the Philosophy of Language. Cambridge: Cambridge University Press.
- Verschueren, J. (2003). Understanding Pragmatics. Arnold: London.