تحلیل نظام روایی کنشی و تنشی در حکایتی از بوستان سعدی با رویکرد نشانه ـ ‌معناشناختی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه آموزشی زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بجنورد، بجنورد، ایران

2 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه کوثر بجنورد، بجنورد، ایران

چکیده

سعدی در طرح کتاب بوستان برای بیان اندیشه­های خود از حکایت­پردازی استفاده کرده­ است؛ از این ­رو این کتاب در میان آثار او، از منظر داستان­نویسی در جایگاه ویژه­ای قرار دارد. در این اثر، حکایاتی با ساختار و محتوایی نظام­مند و پویا وجود دارد که با نظریه‌های ساختارگرایی و حتی پساساختارگرایی روایی معاصر قابل انطباق هستند. یکی از آن­ها حکایت «در تدبیر و تأخیر در سیاست» از باب اوّل است. این حکایت از منظر شخصیت­ها، کنشگرها، کنش­ها، خویشکاری‌­ها، ارزش­ها، تنش­ها، انگیزش‌ها و حرکت‌ها حائز اهمیت است. این ویژگی­ها ساختار حکایت را در ارتباط با گفتمان­های کنشی و تنشی قرار می­دهد که از دیدگاه نشانه ـ معناشناختی قابل تبیین است. در نشانه ـ معناشناسی، تعامل میان حوزۀ بیان و محتوا، بازی آزاد میان دال و مدلول و تعامل میان راوی و مخاطب از طریق واسطه­هایی همچون گفتمان­های عاطفی، زیبایی­شناختی و ادراکی ـ حسی مورد بررسی قرار می­گیرد. در پژوهش حاضر، به‌شیوة توصیفی ـ تحلیلی، ضمن تبیین و بازشناسی روایت حکایت مذکور، نظام کنشی و تنشی این حکایت با رویکرد نشانه ـ معناشناختی بررسی می­شود تا به این پرسش پاسخ داده شود که چگونه از درون نظام صرف تقابلی، نظامی تنشی و درهم­تنیده زاییده می­شود که بر روابطی طیفی و درجه­ای مبتنی است و ویژگی پدیداری و هستی­شناختی دارد. درواقع هدف اصلی مقالۀ حاضر تبیین چگونگی شکل­گیری نظامی تنشی و ارزشی در درون نظام تقابلی و کنشی و در سایۀ فرایندهای ادراکی ـ حسی، عاطفی، تعاملی و هستی­شناختی برپایۀ حکایت مزبور است.
 
 

کلیدواژه‌ها


منابع 
 
 ـ احمدی، بابک (1388). ساختار و تأویل متن. تهران: نشر مرکز.
 ـ اخوت، احمد (1371). دستور زبان داستان. اصفهان: فردا.
 ـ اسکولز، رابرت (1379). درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات. ترجمة فرزانه طاهری. تهران: آگاه.
ـ پاکتچی، احمد، حمیدرضا شعیری و هادی رهنما (1394). «تحلیل فرایندهای گفتمانی در سورۀ قارعه با تکیه بر نشانه­شناسی تنشی». جستارهای زبانی. د 6. ش 4. (25).
 صص 39ـ68.
ـ پاینده، حسین (1394). گشودن رمان: رمان ایران در پرتو نظریه و نقد ادبی. تهران: مروارید.
 ـ پراپ، ولادیمیر (1386). ریخت‌شناسی قصه‌های پریان. ترجمة فریدون بدره‌ای. تهران: توس.
 ـ رشیدی، ناصر و ایوب انصاری (1390). «بررسی ساخت کلان (چارچوب فکری) حکایات بوستان سعدی براساس رویکرد زبان­شناختی صورت­گرا». ادب و زبان. دورۀ جدید. ش29. صص133ـ156.
 ـ سعدی، مصلح‌بن عبدالله (1389). بوستان. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: خوارزمی.
 ـ شعیری، حمیدرضا (1385). تجزیه و تحلیل نشانه ـ معناشناختی گفتمان. تهران: سمت.
ـ ــــــــــــــــــ (1388). مبانی معناشناسی نوین. تهران: سمت.
 ـ شعیری، حمیدرضا (1395). نشانه ـ معناشناسی ادبیات: نظریه و روش تحلیل گفتمان ادبی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
- ــــــــــــــــ و ترانه وفایی (1388). راهی به نشانه ـ معناشناسی سیال: با بررسی موردی ققنوس نیما. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ شفیعی‌کدکنی، محمد­رضا (1391). رستاخیز کلمات (درس‌گفتارهایی دربارة نظریة ادبیِ صورتگرایان روس). تهران: سخن.
 ـ عباسی، علی و هانیه یارمند (1390). «عبور از مربع معنایی به مربع تنشی: بررسی نشانه ـ معناشناختی ماهی سیاه کوچولو». پژوهش­های زبان و ادبیات تطبیقی. د2. ش3 (7). صص147ـ172.
ـ کریمی، پرستو، جهانگیر صفری و امیر فتحی (1391). «تحلیل ساختاری دو حکایت از بوستان سعدی بر­اساس الگوهای تودروف و برمون». زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج. س4. ش13. صص105ـ128.
 ـ کنعانی، ابراهیم (1396). «تحلیل کارکرد تنشی ـ زبانی نور و ابعاد معنایی آن در نظام گفتمانی شرق اندوه و حجم سبز سپهری». جستارهای زبانی. د8. ش2 (37). صص25ـ52.
ـ ‌معین، مرتضی‌بابک و کامران پاک­نژاد راسخی (1395). «الگوهای آشوبناک فرایند زایش معنا در نظام­های زبانی و پیشازبانی تطبیق». جستارهای زبانی. د7. ش7 (35). صص151ـ171.
ـ موران، برنا ( 1388). نظریه‌های ادبیات و نقد. تهران: نگاه.
ـ نادری­پور، منصور و محمد­رضا نجاریان (1396). «تحلیل حکایت مشت­زن گلستان سعدی براساس نظریۀ ریخت­شناسی ولادیمیر پراپ». پژوهش­های نقد ادبی و سبک­شناسی. د8. ش2 (28). صص141ـ163.
 ـ یوسف­قنبری، فرزانه و فرحناز حسینی­پناه (1395). «نقد زیبایی­شناسانۀ ساختار حکایات بوستان با تکیه بر نظریه­های تودروف و پراپ». زیبایی­شناسی ادبی. س13. ش29. صص125ـ142.
-Hebert, L. (2011). Tools for Text and Image Analysis: An Introduction to Applied Semiotics. Translated from the French by Julie Tabler . Version 3: 13/10/2011, http://www.signosemio.com/documents/Louis-Hebert-Tools-for-Texts-and- Images. pdf.