تحلیل امنیت و ناامنی نشانه‌‌ای در سینمای دفاع مقدس با تکیه بر فیلم «باشو، غریبه کوچک» ساخته بهرام بیضایی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکترای تئاتر، دانشگاه تهران، پردیس هنرهای زیبا، تهران، ایران

چکیده

مفهوم جنگ با مسئلۀ امنیت و ناامنی برای طرفین درگیر آن گره خورده است. جنگ با خود خرده‌فرهنگ‌هایی را به‌وجود می‌آورد که بر ابعاد مختلف جامعه اثر می‌گذارد. رمزگان غالب یک فرهنگ به‌ نوبۀ خود گرایش خاصی به مرکز سپهرنشانه دارد. هرچه این مرکز همگن باشد، امنیت نشانه‌ای برای سوژه بیشتر می‌شود و هرچه ناهمگن‌تر باشد، روابط مرکز و حاشیه مخدوش می‌گردد و بی‌نظمی شکل می‌گیرد. سوژة مرتبط به طرف درگیر جنگ مداوم ممکن است در این روابط قرار گیرد و امنیتش به‌خطر افتد. سینمای دفاع مقدس که تصویرگر رشادت‌ها و ایثار رزمندگان ایران بوده، همواره مفهوم دیگری از برهم‌زنی دوقطبی ازپیش‌تعریف‌شدۀ امنیت/ ناامنی نشانه‌ای را به‌تصویر کشیده است. هدف از این پژوهش شناخت کلان‌الگوهای روایی و زبانی امنیت و ناامنی در سینمای دفاع مقدس است. چگونه امنیت و ناامنی زبانی در سینمای دفاع مقدس ما را با موقعیت‌های امنیت و ناامنی نشانه‌ای روبه‌رو می‌کند؟ به‌نظر می‌رسد در جنگ تحمیلی مهاجرت‌ها روابط مختلفی از خود و دیگری در فرایند روایی؛ همچون عدم ارتباط زبانی، ارتباط تقلیدی و پیوند زبانی می‌سازند که برای بررسی آن‌ها فیلم باشو، غریبۀ کوچک (بهرام بیضایی، 1364) انتخاب شده است. این مراحل ما را با موقعیت‌های مختلف امنیت و ناامنی نشانه‌ای روبه‌رو خواهد کرد. مسئلۀ دیگر پژوهش چگونگی برهم‌زنی پیش‌فرض‌های امنیت نشانه‌ای و به‌خصوص عبور سوژه از ناسوژگی است. به‌نظر می‌رسد مفهوم فراارزش و ارتباط ادراکی سوژه با بزنگاه حضور در روایت سینمایی سبب عبور سوژه از ناسوژه و آشنایی‌زدایی از پیش‌فرض‌های ناامنی نشانه‌ای می‌شود. واژه‌های کلیدی: امنیت و ناامنی نشانه‌ای، سینمای دفاع مقدس، سوژه‌های گفتمانی، امنیت و ناامنی زبانی، باشو، غریبۀ کوچک.

کلیدواژه‌ها


بابک‌معین، مرتضی (1389). «نشانه‌شناسی اجتماعی و پدیده‌های امنیت و عدم امنیت نشانه‌ای». فصلنامۀ اندیشه‌های ادبی، دانشگاه آزاد اسلامی اراک. س 2. ش 5. صص 135ـ153. ## پاکتچی، احمد (1385). «ارزیابی نشانه‌شناسی روسیه در روی‌آورد به هنر». پژوهشنامۀ فرهنگستان هنر. ش 1. صص 7ـ21. ## پوسنر، رولان (1390). «اهداف اصلی نشانه‌شناسی فرهنگی» در نشانه‌شناسی فرهنگی به کوشش فرزان سجودی. ترجمة شهناز شاه‌طوسی. تهران: نشر علم. صص 364ـ293. ## راودراد، اعظم و سپیده حیران‌پور (1392). «تحولات بازتاب جنگ در سینمای ایران». فصلنامۀ انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه تهران. س 9. ش 23. صص 57ـ80. ## رحیمی‌جعفری، مجید و حمیدرضا شعیری (1389). «از ابرسوژه تا ناسوژه؛ جلوه‌های متناوب گفتمان قدرت در نمایشنامة سیاها اثر ژان ژنه». دوفصلنامة علمی ـ پژوهشی نقد زبان و ادبیات خارجی، دانشگاه شهید بهشتی تهران، س 2. ش 4. صص 1ـ17. ## رحیمی‌جعفری، مجید (1395). «تحلیل نشانه‌شناسی فرهنگی، بازنمایی مفهوم مرز در سینمای مستند مقاومت ایران، با تکیه بر فیلم‌های مستند لالایی جنگ و سنگ مزار برادر شهیدم» در مجموعه‌مقالات نشانه‌شناسی فیلم‌های دفاع مقدس. به‌کوشش بهمن نامورمطلق و منیژه کنگرانی، تهران: علمی و فرهنگی. صص 23ـ42. ## سیاهپور، فرنگیس (۱۳۸۵). بررسی نشانه‌شناختی نمایش‌نامه‌نویسی و فیلم‌نامه‌نویسی دفاع مقدس (دهۀ 70ـ80). پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشگاه تهران. تهران. ## شعیری، حمیدرضا (1385). تجزیه و تحلیل نشانه ـ معناشناختی گفتمان. تهران: علمی و فرهنگی. ## شعیری، حمیدرضا (1388). «از نشانه‌شناسی ساختارگرا تا نشانه ـ معناشناختی گفتمانی». فصلنامۀ نقد ادبی. س 2. ش 8. صص 33ـ51. ## شعیری، حمیدرضا (1391). «نظام ارزشی گفتمان ادبی: رویکرد نشانه ـ معناشناختی» در نامۀ نقد (مجموعه‌مقالات دومین همایش ملی نقد ادبی با رویکرد نشانه‌شناسی ادبیات). به‌کوشش حمیدرضا شعیری. تهران: خانۀ کتاب. صص 509ـ520. ## شعیری، حمیدرضا (1398). نقصان معنا، عبور از روایت ساختارگرا: زیبایی‌شناسی حضور. تهران: نشر خاموش. ## عرفان‌منش، جلیل (1397). فرهنگ‌نامۀ فیلم‌های سینمایی دفاع مقدس (1395ـ1359). تهران: بنیاد حفظ ارزش‌های انقلاب و دفاع مقدس. ## قوکاسیان، زاون (1387). گفت‌وگو با بهرام بیضایی. ج 2. تهران: آگاه. ## کامران، افسانه (1395). «نشانه‌شناسی فرهنگی فیلم مستند بدون وصیت‌نامه» در مجموعه‌مقالات نشانه‌شناسی فیلم‌های دفاع مقدس. به‌کوشش بهمن نامور‌مطلق و منیژه کنگرانی. تهران: علمی و فرهنگی. صص 159ـ180. ## کلوه، لویی ـ ژان (1379). درآمدی بر زبان‌شناسی اجتماعی (ترجمة محمدجعفر پوینده). تهران: نقش جهان. ## گیویان، عبداله و زهره توکلی (1390). «تصویر عراقی‌ها در سینمای دفاع مقدس». فصلنامۀ تحقیقات فرهنگی ایران، پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم تحقیقات و فناوری. س 4. ش 2. صص 87ـ107. ## لوتمان، یوری (1390). «دربارة سپهرنشانه‌ای» در نشانه‌شناسی فرهنگی. به‌کوشش فرزان سجودی. ترجمة فرناز کاکه‌خانی. تهران: نشر علم. صص 221ـ257. ## لیونگبرگ، کریستینا (1390). «مواجهه با دیگری فرهنگی». در نشانه‌شناسی فرهنگی. به‌کوشش فرزان سجودی. ترجمة تینا امراللهی. تهران: نشر علم. صص 119ـ151. ## مرتضوی‌قهی، فاطمه و مرتضی منادی (1390). «دفاع مقدس در گذر از سینمای ایران». فصلنامۀ انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطی، دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه تهران. س 7. ش 25. صص 127ـ148. ## هیوارد، سوزان (1381). مفاهیم کلیدی در مطالعات سینمایی. ترجمۀ فتاح محمدی. زنجان: هزارۀ سوم. Babak Moin, M. (2010). Social semiotics: security semiotics and insecurity semiotics. Journal of Literary Aesthetics, 2(5), 135-153. ## Calvet, L. J. (2000). Sociolinguistics (translated into Farsi by M. J. Pouyandeh.). Tehran: Naghsh Jahan. ## Coquet, J-C. (2007). Phusis et Logos, Une Phenomenologie du Language. Presses Universitaires deVincennes. ## Eco, U. (1976). A Theory of Semiotics. Bloomington, IN: Indian University Press/ London: Macmillan. ## Erfanmanesh, J. (2018). Dictionary of Holy defense movies (in Farsi). Tehran: Foundation for the Preservation and Publication of Sacred Defense Works and Values. ## Ghokasian, Z. (2008). Interview with Bahram Beizaei (in Farsi). Tehran: Agah. ## Givian, A., & Tavakoli, Z. (2011). Images of Iraqis in the cinema of sacred defense. Iranian Journal of Cultural Research, 4(2), 87-107. ## Hayward, S. (2002). Cinema studies: the key concepts (translated into Farsi by Fatah Mohammadi). Zanjan: HSAP. ## Kamran, A. (2016). Analysis of cultural semiotics of documentary intestacy. In Collection of Semiotic Articles on Sacred Defense Films. Tehran: Elmi Farhangi, pp. 159-180. ## Labov, William (1965). On the Mechanism of Linguistic Change In Monograph Series on Language and Linguistics. Editor Charles W. Kreidler. Georgetown University Press. pp. 91-114. ## Liongberg, Ch. (2012). Facing with other culture: Semiologic tendencies toward intercultural interactions. (translated into Farsi by Tina Amrollahi) In F. Sojoudi, Semiotics of Culture. Tehran: Elm, PP. 119-151. ## Lutman, Y. (2011). About semiosphere (translated into Farsi by Farnaz Kakekhani). In Semiotics of Culture. Tehran: Elm. ## Mortazavi Ghehi, F., & Monadi, M. (2012). Defa-e-Moqaddas from Iranian cinema sight. Cultural Studies & Communication, 7(25), 127-148. ## Pakatchi, A. (2006). Evaluation of Russian semiotics turned to art. Research Journal of the Iranian Academy of Arts, 1, 7-21. ## Posner, R. (2011). Basic tasks of cultural semiotics (translated into Farsi by Shahnaz Shah Toosi). In Semiotics of Culture. Tehran: Elm, pp. 293-364. Rahimi Jafari, M. (2016). Analysis of cultural semiotics of representation of the implication of borders in sacred defense cinema. In Collection of Semiotic Articles on Sacred Defense Films (in Farsi), Tehran: Elmi Farhangi, pp. 23-42. ## Rahimi Jafari, M., & Shairi, H. M. (2010). From hyper-subject to non-subject: aspects of alternative power in Jean Genet's The Negros. Critical Language & Literary Studies, 2(4), 1 to 17. ## Ravadrad, A., & Heiranpour, S. (2014). The changes of the reflections on the Iranian war cinema. Cultural Studies & Communication, 9(33), 56-80. ## Shairi, H. R. (2006). Semiotic analysis of discourse (in Farsi). Tehran: SAMT. ## Shairi, H. R. (2018). Imperfection (in Farsi). Tehran: Khamoosh. ## Shairi, H. R. (2010). From the structural semiotics to discursive semio-semantics. Literary Criticism, 2(8), 33-51. ## Shairi, H. R. (2012). The value system of literary discourse: semiotics approach. In Criticism Letter. Tehran: Iranian Book and Literature Home, pp. 23-42. ## Siahpour, F. (2006). A semiotic study of the scriptwriting and screenwriting of the Holy Defense. Tehran: University of Tehran. ## Trudgill, P. (1974). The Social Differentiation of English in Norwich, London: The Syndics of the Cambridge University Press.##