فراروایت‌های اخلاقی و داستان‌های عامیانة ایرانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

پژوهشگاه علوم انانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

داستان‌های عامیانه عموماً دارای ساختاری کلاسیک، محتوایی پیش‌بینی‌پذیر و پایانی بسته‌اند. به‌لحاظ محتوا نیز، اغلب تابع کلان‌روایت‌های اجتماعی و اخلاقی‌اند که مبتنی بر آن، بدکاران کیفر می‌بینند و نیکوکاران پاداش می‌گیرند؛ باوجود این، استثناهایی نیز وجود دارد. در این نوشتار نشان داده می‌شود که در بسیاری از داستان‌های عامیانه، فراروایت‌های اخلاقی شکسته می‌شوند؛ چنان‌که شخصیت داستان با ارتکاب کنشی غیراخلاقی، فرجامی نیک می‌یابد و سعادتمند می‌شود. در این داستان‌ها، پیامد کنشِ ناپسند مجازات نیست و کنشگر نیز از راه ناصواب و بی‌هیچ رنجی به ثروت می‌رسد، سعادتمند می‌شود و مقام و منزلت می‌یابد. طرفه آن است ‌که این داستان‌ها نه‌تنها در طول زمان ازمیان نرفته‌اند؛ بلکه سینه‌به‌سینه نقل شده و به‌واسطة راویان معتبر (پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها) مشروعیت یافته‌اند. هدف مستقیم این داستان‌ها سرگرمی است، نه تعلیم؛ اما به قول لیوتار، به‌سبب «تکرار در طول زمان» و به‌واسطة «اعتبار راوی»، گویی از حوزة اخلاق توصیفی بیرون آمده و کم‌کم به حوزة اخلاق هنجاری (تجویزی) وارد شده‌اند. بدین ترتیب، به‌نظر می‌رسد افول فراروایت‌ها که از ویژگی‌های ادبیات پست‌مدرن است، دست‌کم در حوزة فراروایت‌های اخلاقی، در داستان‌های عامیانه نیز رخ داده است. در این نوشتار، کوشش می‌شود ابعاد مختلف این مسئله تبیین شود.

کلیدواژه‌ها


احمدی، بابک (1393). حقیقت و زیبایی: درس‌های فلسفة هنر. چ29. تهران: نشر مرکز.
ادواردز، پل و دونالد ام. بورچرت (ویراستار) (1392). دانشنامة فلسفة اخلاق. مقدمه، ترجمه و تدوین انشاءالله رحمتی. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
انجوی شیرازی، سیدابوالقاسم (1352). قصه‌های ایرانی.2ج. تهران: امیرکبیر.
پاینده، حسین (1390). داستان کوتاه در ایران: داستان‌های پسامدرن. ج3. تهران: نیلوفر.
تاکه‌هارا، شین و احمد وکیلیان (1381). افسانه‌های ایرانی به روایت دیروز و امروز. تهران: نشر ثالث.
حسینی بهشتی، سیدعلیرضا (1377). پساتجددگرایی و جامعة امروز ایران. تهران: نشر فرهنگ اسلامی.
حمیدیان، سعید (1373). آرمان‌شهر زیبایی: گفتارهایی در شیوة بیان نظامی. تهران: قطره.
درویشیان، علی‌اشرف و رضا خندان (گردآورنده) (1379). فرهنگ افسانه‌های ایرانی. 19ج. تهران: کتاب و فرهنگ.
ذکاوتی قراگوزلو، علی (1387). «تحول نفس در داستان‌های عامیانة صوفیان».مطالعات جامعه‌شناختی. ش35. صص99-114.
شریف‌نسب، مریم (1394). روایت‌پژوهی داستان‌های عامیانة ایرانی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
صبحی (مهتدی) فضل‌الله (1387). قصه‌های صبحی. 2ج. به‌اهتمام لیما صالح رامسری. تهران: معین.
عرفانی بیضایی، محمدجواد و محسن رحیمی (1394). «بررسی نظام باورها در قصه‌های عامیانة طبقه‌بندی‌شدة ایرانی». مطالعات ادبیات کودک. س6. ش2. صص99-118.
قاسم‌زاده، محمد (1393). افسانه‌های ایرانی. 4ج. تهران: هیرمند.
کریستین‌سن، آرتور امانوئل (1386). افسانه‌های ایرانیان. ترجمة امیرحسین اکبری شالچی. تهران: نشر ثالث.
کریم‌زاده، منوچهر (پژوهش و بازنویسی) (1389). چهل قصه: برگزیدة قصه‌های عامیانة ایرانی. چ6. تهران: طرح نو.
گنسلر، هری (1392). درآمدی جدید به فلسفة اخلاق. ترجمة حمیده بحرینی. چ4. تهران: آسمان خیال.
محجوب، محمدجعفر (1383). ادبیات عامیانة ایران (مجموعه‌مقالات دربارة افسانه‌ها و آداب و رسوم مردم ایران). 2ج. چ2. به‌کوشش حسن ذوالفقاری. تهران: نشر چشمه.
میرکاظمی، سیدحسین (1382). چهل گیسو طلا: افسانه‌های مردم مازندران، گلستان و ترکمن‌صحرا. چ2. تهران: نشر مرکز.
وکیلیان، سیداحمد (انتخاب، تحلیل و ویرایش) (1379). قصه‌های مردم. تهران: نشر مرکز.
هولمز، رابرت ال. (1391).مبانی فلسفة اخلاق. ترجمة مسعود علیا. چ3. تهران: ققنوس.
یزدانجو، پیام (تدوین و ترجمه) (1381). به‌سوی پسامدرن: پساساخت‌گرایی در مطالعات ادبی. تهران: نشر مرکز.