کیفیت بازتاب اسطوره‌ها در رمان شطرنج با ماشین قیامت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشگاه بوعلی همدان، دانشکده ادبیات/ دانش‌آموخته دکتری

چکیده

چکیده
رمان شطرنج با ماشین قیامت یکی از برجسته‌ترین آثار داستانی دفاع مقدس است که از لحاظ صوری و محتوایی اثری ارزنده به­شمار می‌رود. علت تعالی ادبی و ممتاز بودن این اثر در بین رمان‌های همسو با گفتمان جنگ، بهره‌گیری هنرمندانه از اسطوره برای تقویت ظرفیت تفسیرپذیری و افزایش دلالت‌های معنایی رمان است. در این اثر برخی از دغدغه‌های همیشگی بشر مانند تقابل خیر و شر، رنج انسان‌ها و تسلط تقدیر به­کمک بازآفرینی هنرمندانۀ اسطوره‌های هبوط انسان، اسطورۀ مرگ عیسی (ع) و اسطورۀ درگیری پهلوان و اژدها بازتاب داده شده است. به­نظر می‌رسد برخی نمادهای اسطوره‌ای، خودآگاه و حسابگرانه به داستان وارد شده‌ و برخی نمادها هم به­شکلی ناخودآگاه بر بستر روایت رمان نشسته‌اند. آنچه تمام این نمادهای اسطوره‌ای را در وحدتی هماهنگ گرد آورده، بازتاب مفهوم اصالت مبارزۀ  آدمی علیه جبهۀ شر در برابر موضع انفعالی، به­منزلۀ درون‌مایۀ داستان است. از این گذشته بهره‌گیری از نمادهای اسطوره‌ای ظرفیت‌ تفسیرپذیری اثر را افزایش داده و برداشت‌های مختلف شخصیت‌های داستانی از برخی عناصر نمادین اسطوره‌ای سبب ظهور چندصدایی در رمان شده  و آن را از حالت خشک و تک‌ساحتی رمان‌های پیشین جنگ رها ساخته است. نگارنده در این پژوهش روش نقد اسطوره‌ای را مبتنی بر آراء یونگ و الیاده برای تحلیل و تفسیر شخصیت‌ها، روایات و سایر عناصر اسطوره‌ای بازتاب­یافته در این رمان به­کار برده‌ تا هم قابلیت‌های دلالت‌پردازانۀ آن­ها را آشکار کند و هم تأثیر برخی از آن­ها را در تقویت چندصدایی رمان روشن سازد.
 

کلیدواژه‌ها


ـ قرآن کریم (1389). ترجمۀ حسین الهی قمشه‌ای. چ 1. تهران: چاپخانۀ نقش‌آفرین.
ـ آلن، گراهام (1392). بینامتنیت. ترجمۀ پیام یزدانجو. چ 2. تهران: مرکز.
ـ آموزگار، ژاله (1386). تاریخ اساطیری ایران. چ 9. تهران: سمت
ـ احمدزاده، حبیب (1394). شطرنج با ماشین قیامت. چ 21. تهران: سورۀ مهر.
ـ اسپراکمن، پال (1394). مقدمۀ بر ترجمۀ انگلیسی رمان شطرنج با ماشین قیامت. ترجمۀ حبیب احمدزاده. تهران: سورۀ مهر.
ـ اشتراوس، لوی (1358). نژاد و تاریخ. ترجمۀ ابوالحسن نجفی. چ 2. تهران: پژوهشکدۀ علوم ارتباطی و توسعۀ ایران.
ـ اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1377). اسطوره. بیان نمادین. چ 1. تهران: سروش.
ـ الیاده، میرچا (1382). اسطوره، رؤیا، راز. ترجمۀ رؤیا منجم. چ 3. تهران: علم.
ـ _______ (1387). مقدس و نامقدس. ترجمۀ نصرالله زنگویی. چ 2. تهران: سروش.
ـ اوستا (1387). گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. ج 2. چ 12. تهران: مروارید.
ـ بهار، مهرداد (1375). پژوهشی در اساطیر ایران. چ 1. تهران: آگه.
ـ ______  (1374). جستاری چند در فرهنگ ایران. چ 2. تهران: فکر روز.
ـ بیرلین، جوزف (1394). اسطوره‌های موازی. ترجمۀ عباس مخبر. چ 5. تهران: مرکز.
ـ پورداوود، ابراهیم (2535). فرهنگ ایران باستان. چ 2. بخش نخست. تهران: دانشگاه تهران.
ـ جواری، محمدحسین (1384). «اسطوره در ادبیات تطبیقی». اسطوره و ادبیات. چ 2. تهران: سمت.
ـ حجازی، بهجت‌السادات (1392). «تحلیل رمان چندآوایی شطرنج با ماشین قیامت». پژوهش زبان و ادبیات فارسی. ش 29. صص 145 – 172.
ـ دوبوکور، مونیک (1394). رمزهای زنده جان. ترجمۀ جلال ستاری. چ 5. تهران: مرکز.
ـ رضی، احمد و فائقه عبداللهیان (1390). «تحلیل عناصر داستانی در رمان شطرنج با ماشین قیامت». ادبیات پایداری. س 2. ش 3. صص 203 – 231.
ـ ریکور، پل (1373). زندگی در دنیای متن. ترجمۀ بابک احمدی. تهران: مرکز.
ـ روتون، کنت نولز (1387). اسطوره. چ 4. تهران: مرکز.
ـ زنوزی جلالی، فیروز (1385). «شطرنج با رزمنده‌ای که می‌خواست مات شود». مهر. ش 103. صص 32 – 41.
ـ آموزگار، ژاله (1386). تاریخ اساطیری ایران، چ 9. تهران: سمت.
ـ سرکاراتی، بهمن (1385). «بنیان اساطیری حماسۀ ملی ایران». سایه‌های شکارشده. چ 2. تهران: طهوری.
ـ __________ (1385). «پهلوان اژدهاکش در اساطیر و حماسۀ ایران». سایه‌های شکارشده. چ 2. تهران: طهوری.
ـ شایگان، داریوش (1393). بت‌های ذهنی و خاطرۀ ازلی. چ 9. تهران: امیرکبیر.
ـ غفاری، سحر (1394). «تأثیر پیرامتن‌ها در شکل‌گیری یا تحریف معنای متن». نقد ادبی. س 8. ش 12. صص 85 – 104.
ـ غفاری، سحر و سهیلا سعیدی (1393). «کارناوال‌گرایی در رمان شطرنج با ماشین قیامت». نقد ادبی. س 7. ش 25. صص 99 – 119.
ـ فروم، اریک (1393). گریز از آزادی. ترجمۀ عزت‌الله فولادوند. چ 16. تهران: مروارید.
ـ قائمی، فرزاد (1389). «پیشینه و بنیادهای رویکرد نقد اسطوره‌ای و زمینه و کاربرد آن در خوانش متون ادبی». نقد ادبی. س 3 . ش 11 و 12. صص 33 – 56.
ـ قاسم‌زاده، سیدعلی و سعید بزرگ بیگدلی (1389). «بررسی و تحلیل کیفیت انعکاس اساطیر در رمان‌های دفاع مقدس». مجموعه مقالات ادبیات داستانی دفاع مقدس و هویت ایرانی ـ اسلامی. چ 1. تهران: جهاد دانشگاهی. صص 121-152.
ـ __________________________________ (1397). رمان اسطوره‌ای. چ 1. تهران: چشمه
ـ قاسم‌زاده، سیدعلی (1389). تحلیل کیفیت انعکاس روایت‌های اسطوره‌ای ایرانی در رمان‌های برجستۀ فارسی (از 1367 تا 1387). پایان‌نامۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه تربیت مدرس.
ـ کاسیرر، ارنست (1360). «اسطورۀ دین». فلسفه و فرهنگ. ترجمۀ بزرگ نادرزاد. چ 1. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ـ _________ (1378). فلسفۀ صورت‌های سمبلیک: اندیشۀ اسطوره‌ای. ترجمۀ یدالله موقن. ج 2. چ 1. تهران: هرمس.
ـ کمبل، جوزف (1393). قدرت اسطوره. ترجمۀ عباس مخبر. چ 9. تهران: مرکز.
ـ ________ (1392). قهرمان هزار چهره. ترجمۀ شادی خسروپناه. چ 5. تهران: گل آفتاب.
ـ گورین، ویلفرد و همکاران (1394). راهنمای رویکردهای نقد ادبی. ترجمۀ زهرا میهن‌خواه. چ 5. تهران: اطلاعات.
ـ مخبر، عباس (1396). مبانی اسطوره‌شناسی. چ 1. تهران: نیلوفر.
ـ مختاریان، بهار (1392). «اسطورۀ فریدون و ضحاک». درآمدی بر ساختار اسطوره­ای شاهنامه. چ 2. تهران: آگه.
ـ نعمت‌طاوسی، مریم (1394). زایش اسطوره. چ 1. تهران: جامی.
ـ هنری‌هوک، ساموئل (1391). اساطیر خاورمیانه. ترجمۀ عبدالحسین بهرامی و فرنگیس مزداپور. چ 4. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
ـ یونگ، کارل گوستاو (1377). انسان و سمبول‌هایش. ترجمۀ محمود سلطانیه. چ 1. تهران: جامی.
ـ ____________ (1368). چهار صورت مثالی. ترجمۀ پروین فرامرزی. مشهد: مؤسسۀ چاپ و نشر آستان قدس رضوی.
- Segal, R. A. (2004). Myth. first edition. New York: Oxford University Press.
- Eliade, M. (1963). Myth and Reality. Tr. Williard R. Trask. New York: Harper and Row Publisher Incorporated.