هویت مُدَلی زنان، از آرمان‌شهر تا حرم‌سرا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر پسادکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران.

2 گروه زبان و ادبیات فارسی / دانشگاه الزهرا

چکیده

اسکندرنامۀ کالیستنس دروغین (قرن ششم شمسی) روایتی دیگر از زندگی و لشکرکشی‌های اسکندر است و مانند سایر اسکندرنامه­ها دستخوش تغییر و تصرف نقالان و داستان­گزاران شده است. در این داستان، اسکندر به شهر پریان می‌رسد که همان آرمان‌شهرِ زنان یا هروم است؛ برخلاف سایر اسکندرنامه­ها، با پادشاه زنان مبارزه می­کند و او را به ‌اسارت و سپس به‌ عقد خود درمی­آورد. پژوهش حاضر در چارچوب نشانه‌معناشناسی روایی، ابتدا الگوی روایی و سپس اکتان­ها و کنشگران را براساس هویت‌های مدلی و فیگورتیو آنان بررسی می­کند. زنان در آرمان‌شهرِ خود، چه هویت­های مدلی و مضمونی را آرزو می­کرده­اند؟ هویت­های معنایی چگونه حوزه­های کنشی را دسترسی‌ناپذیر می­کند و زنان چگونه حوزه­های کنشی را که از نظر فرهنگی ممنوع هستند، تجربه می­کنند؟ آرمان­شهر زنان بر هویتِ «خواستن» و نفیِ «باید» متمرکز است. چنین هویتی در تضاد با اشکال فرهنگی جامعۀ قرن ششم شمسی و هویت معنایی اسکندر، به‌عنوان پیامبر، قرار دارد؛ بنابراین راوی که تنش بین اسکندر و اراقیت را روایت می­کند، با کارکرد تفسیری خود، همگنه­های معنایی را درجهت مخالف منطق گشتارها ایجاد می­نماید. ناهماهنگی بین این دو، در دسیسۀ زنان حرم­سرا ادامه می­یابد. نظام ارزشی متن درحالی تبعیت از زن را نکوهش می­کند که عامل فاعلی را زنان گسیل کرده­اند. زنان حرم­سرا که هویتی کاملاً برعکسِ اراقیت دارند، پنهان از کنشگران دیگر و از طریق دسیسه، ارزش را تعیین می­کنند. راوی، برخلاف نحو روایی، نقش زنان و فریب اسکندر را انکار می­کند.
 

کلیدواژه‌ها


- آیدنلو، سجاد (1390). «ویژگی­های روایات و طومارهای نقالی». بوستان ادب. س۳. ش7. صص۱- 28.
‌- بهمنی، کبری و ذوالفقار علامی (1395). «خرده­روایت­ها، گریزگاه نقال از برنامۀ روایی». جستارهای زبانی. د7. ش6. صص199- 224.
- بی­غمی، محمدبن احمد (1388). فیروزشاه­نامه. به‌کوشش ایرج افشار و مهران افشاری. تهران: علمی و فرهنگی.
- حسام­پور، سعید (1389). «سیمای اسکندر در آیینه­های موج­دار». پژوهش­های زبان و ادبیات فارسی. د2. ش2. صص61- 82.
- حسینی، مریم (1385). «آرمان­شهر زنان، مقایسۀ تطبیقی داستان شهر زنان در اسکندرنامۀ شاهنامه و اسکندرنامۀ نظامی، با اسطورۀ کهن یونانی و داستان­های اوتوپیایی». پژوهش زنان. د۴. ش3. صص117- 131.
- ــــــــــــــ (1388). ریشه­های زن­ستیزی در ادبیات کلاسیک فارسی. تهران: چشمه.
- خیراندیش، عبدالرسول و آمنه ابراهیمی (1392). «جابه­جایی شهر زنان در اسکندرنامه، داستانی به‌منظور ایرانی دانستن اسکندر». پژوهش­های ایران­شناسی. س3. ش1. صص53- 65.
- ساوثگیت، مینو (1393). «تصویر اسکندر در اسکندرنامه­های فارسی دورۀ اسلامی». ترجمۀ جواد دانش­آرا. کتاب ماه ادبیات. ش86. صص۱۵- ۲۱.
- شعیری، حمیدرضا (1385). تجزیه­ و تحلیل نشانه ـ معناشناختی گفتمان. تهران: سمت.
- ـــــــــــــــــ (1391). مبانی معناشناسی نوین. تهران: سمت.
- ـــــــــــــــــ (1395). نشانه­معناشناسی ادبیات. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
- طرسوسی، ابوطاهربن حسن (1381). ابومسلم­نامه. تصحیحِ حسین اسماعیلی. تهران: قطره.
- ــــــــــــــــــــــــــ (1389). داراب­نامۀ طرسوسی. ج۲. تصحیح ذبیح­الله صفا. تهران: علمی و فرهنگی.
- عباسی، علی (1389). «تحلیل گفتمانی شازده‌ کوچولو (نظام معنایی منسجم تشکیل­شده از ساختارهای تودرتو، تسلسلی و تکراری)». پژوهش­های زبان و ادبیات تطبیقی. د1. ش1. صص۶۴- ۸۴.
- ــــــــــــ (1393). روایت­شناسی کاربردی. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
- ــــــــــــ (1395). نشانه­معناشناسیِ مکتب پاریس. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
- عبدالکافی‌بن ابی­البرکات (1389). اسکندرنامه. به‌کوشش ایرج افشار. تهران: چشمه.
- گرمس، آلژداس ژولین (1389). نقصان معنا. ترجمۀ حمیدرضا شعیری. تهران: علم.
- لینت­ولت، ژپ (1390). رساله­ای درباب گونه­شناسی روایت. ترجمۀ علی عباسی و نصرت حجازی. تهران: علمی و فرهنگی.