ناهمگونی کنش رفتاری کنشگران سوره یوسف نسبت به موقعیت نشانه‌ای «خود و دیگری»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قرآن و حدیث، تهران، ایران

چکیده

مطالعات «نشانه‌شناسی» با رویکردهای متفاوت از دانش‌های روزآمد در دنیای معاصر است. نشانه‌شناسی فرهنگی یکی از مهم‌ترین رویکردهای این علم به‌شمار می‌آید. یوری لوتمان از بنیان‌گذاران نشانه‌شناسی فرهنگی است که الگوی «خود و دیگری» را مبتنی بر «سپهرنشانه‌ای» مطرح کرده است. براساس این الگو، هرچه «خودی» نیست، به‌ناچار «دیگری» است و برعکس! امروزه بهره‌گیری از دانش‌های روزآمد روشی مهم برای تحلیل متون دینی و مذهبی است. در پژوهش حاضر، قرآن کریم به‌مثابة متن فرهنگی درنظر گرفته شده است. تحلیل داستان‌های قرآن با استفاده از الگوی لوتمان از یک سو به فهم بهتر متن و از سوی دیگر به بسط دانش نشانه‌شناسی کمک می‌کند. داستان یوسف (ع) در قرآن کریم یکی از مهم‌ترین قصص قرآنی به‌شمار می‌رود. این پژوهش سعی دارد تا با تکیه بر روش توصیفی ـ ‌تحلیلی، نوع رفتار کنشگران مختلف این داستان را برمبنای الگوی «خود و دیگر» واکاوی کند و نشان دهد این امکان وجود دارد که رفتار کنشگران با موقعیت نشانه‌ای آن‌ها همگونی نداشته باشد. به دیگر سخن، ممکن است بنابه دلیلی یا برای دستیابی به هدفی، یک «خودی» رفتار «دیگری» را از خود بروز دهد و برعکس. در این راستا، تعاملات میان کنشگران ازجمله یوسف (ع) و برادرانش، یوسف (ع) با عزیز مصر و همسرش، یوسف (ع) با زندانیان و همچنین یعقوب (ع) و فرزندانش بررسی شده است.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
ابن‌قتیبه، عبدالله‌بن مسلم (بی‌تا). تفسیرغریب القرآن. بی‌جا: بی‌نا.
بیضاوی، عبدالله‌بن عمر (1418ق).  انوار التنزیل. 5ج. بیروت: داراحیاء التراث الأدبی.
پاکتچی، احمد و دیگران (1396). «واکاوی نظریة فرهنگی سپهرنشانه‌ای یوری لوتمان و کاربست آن در زمینة تحلیل مناسبات میان دین و سینما». مجلة راهبرد فرهنگ. ش39. صص73ـ95.
توروپ، پیتر (1390). «نشانه‌شناسی فرهنگی و فرهنگ» در مجموعه‌مقالات نشانه‌شناسی فرهنگی. ترجمۀ فرزان سجودی. تهران. نشر علم.
راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد (1412ق). المفردات فی الفاظ القرآن. 4ج.دمشق: دارالعلم الدار الشامیه.
زمخشری، محمود (1407ق). الکشاف. 4ج. بیروت: دارالکتاب العربی.
سجوی، فرزان (1388). ارتباطات بین‌فرهنگی: رویکرد نشانه‌شناختی، نظریه و عمل نشانه‌شناسی. تهران: نشر علم.
ــــــــــــ (1396). نشانه‌شناسی فرهنگی. گروه مترجمان. تهران: نشر علم.
سیوطی، جلال‌الدین (1404ق).  الدر المنثور. 6ج. قم: کتابخانة آیت‌الله مرعشى نجفى.
سمننکو، الکسی (1396). تاروپود فرهنگ. ترجمۀ حسین سرافراز. تهران: علمی و فرهنگی.
سنسون، گوران (1390). «خود دیگری را می‌بیند، معنای دیگری در نشانه‌شناسی فرهنگی» در مجموعه‌مقالات نشانه‌شناسی فرهنگی. ترجمۀ تینا امراللهی. تهران: نشر علم.
صادقی‌تهرانی، محمد (1419ق). البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن. قم: مؤلف.
طباطبایی، محمدحسین (1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن. 20ج. قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعة مدرسین حوزة علمیۀ قم‏.
طبرسی، فضل‌بن حسن (1372). مجمع‌البیان. 10ج. تهران: ناصرخسرو.
فخر رازی، ابوعبدالله محمد (1420ق). مفاتیح‌الغیب. 32ج. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
فراهیدی، خلیل‌بن احمد (1410ق). کتاب العین. 9ج. قم: هجرت.
فضل‌الله، محمدحسین (1419ق). من وحی القرآن. 25ج. بیروت: دارالملاک للطباعه و النشر.
قطب، سید (1412ق). فی ظلال القرآن. 6ج. بیروت: دارالشروق.
لوتنبرگ، کریستین (1382). ملاقات با فرهنگ: رویکرد نشانه‌شناختی در ارتباط با فرهنگ. ترجمۀ تینا امراللهی. تهران: نشر علم.
لوتمان، یوری و باریس اسپنسکی (1390). «درباب مکانیسم نشانه‌ای فرهنگ»در مجموعه‌مقالات نشانه‌شناسی فرهنگی. ترجمۀ فرزان سجوی. تهران: نشر علم.
لوتمان، یوری (1390). «درباب سپهرنشانه‌ای»در مجموعه‌مقالات نشانه‌شناسی فرهنگی. ترجمۀ فرزان سجودی و فرناز کاکه‌خانی. تهران: نشر علم.
مکارم‌شیرازی، ناصر (1374). تفسیر نمونه. 28ج. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
نجومیان، امیرعلی (1386). «مفهوم دیگری در اندیشة ژاک دریدا» در چهارمین همایش ادبیات تطبیقی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ــــــــــــــــ (1389). نشانه‌شناسی فرهنگی (مجموعه‌مقالات). تهران: سخن.