گونه‏ های بازگشت به گذشته در روایات قرآنی و کارکردهای هنری آنها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی، پردیس شهید مفتح شهرری، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

2 دانشیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه جیرفت، جیرفت، ایران

چکیده

توالی حوادث و سیر زمانی آن‌ها در قرآن، سیری یکنواخت ندارد؛ بلکه زمان گذشته، حال و آینده با هم تلفیق شده است و گاه در برخی سوره‌ها چند بار تغییر می‌یابد. این تمهید به‌دلایلی مثل کارکردهای تعلیمی، عبرت‌آموزی، پاسخ‏گویی به پرسش‌ها و ابهامات، بیان احکام اخلاقی و دینی بسامد فراوانی دارد. در این مقاله، با روش توصیفی ـ تحلیلی، مبحث «ترتیب» در «زمان دستوریِ» روایت‏های قرآنی و انواع بازگشت به گذشته و کارکردهای بلاغی و هنری آن بررسی شده است. بازگشت به گذشته در روایت‏های قرآن براساس میزان زمانی بازگشت، به دو دستة گسترۀ بلند و کوتاه تقسیم می‌شود که در نوع نخست، برابر با زمان کوتاه زندگی عادی است و در نوع دوم، فراتر از زندگی شخص و مربوط به آفرینش و خلقت است. این عنصر از نظر تناسب ساختاری با «اکنونِ» روایت یا وصف، در دو حوزة هم‌بافت و دگربافت قرار می‌گیرد. در هم‌بافت، ضمن روایت یک داستان، به حوادث پیشین اشاره می‌شود؛ اما تکمیل‌کنندة همان داستان است. در حوزة دگربافت، گاه در سوره‌های غیرروایی و حتی روایی، حوادثی وصف می‌شود که جزو اکنون روایت نبوده، خود روایت مستقلی است. جهش بازگشت از مبدأ زمانی نیز در سه حالت آینده به گذشته، گذشته به گذشته و حال به گذشته شکل‏ گرفته ‌است. گسترة وسیع زمان، علاوه بر بخشیدن کیفیت ادبی و گستردگی محتوایی و دوری از یکنواختی، عامل مهمی در درک تناسب میان گزاره‌ها و آیات و ایجاد حالت تعلیق و جاذبۀ هنری در داستان‏های قرآنی است.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.## احمدی، بابک (1380). ساختار و تأویل متن. چ 5. تهران: نشر مرکز.## ارسطو (1352). فن شعر. ترجمة عبدالحسین زرین‌کوب. چ 3. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. اکرمی، ایوب (1389). «بررسی رویکردهای انسجام مضمونی آیات و سوره‌های قرآن». نشریة مشکوۀ. ش 107. صص 3ـ28.## بلاشر، رژی (1359). در آستانة قرآن. ترجمة محمود رامیار. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی. باغبانی، وحید (1395). «تحلیل ساختار روایت در قرآن: بررسی منطق پی‌رفت‌ها». فصلنامۀ قرآن و حدیث. ش 5. صص 133ـ152. پاکتچی، احمد، حمیدرضا شعیری و هادی رهنما (1394). «تحلیل فرایندهای گفتمانی در سورۀ قارعه با تکیه بر نشانه‏شناسی تنشی». دوماهنامۀ جستارهای زبانی. د 6. ش 25. صص 39ـ68.## جرجانی، عبدالقاهر (1368). دلائل ‌الاعجاز فی ‌القرآن. ترجمة دکتر سیدمحمد رادمنش. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.## چتمن، سیمور (1390). داستان و گفتمان. ترجمۀ راضیه سادات میرخندان. قم: صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، مرکز پژوهش‏های اسلامی.## حبیبی، علی‌اصغر، مجتبی بهروزی و ابراهیم خلیفه (1390). «واکاوی مؤلفه‏های روایی داستان‏های قرآن کریم». دوفصلنامۀ پژوهش‏های میان‏رشته‏ای قرآن کریم. س 2. ش 5. صص 37ـ49.## حری، ابوالفضل (1387). «احسن‏القصص (رویکرد روایت‏شناختی به قصص قرآنی)». فصلنامۀ نقد ادبی. د 1. ش 2. صص 83ـ122.## درودگریان، فرهاد و دیگران (1391). «زمان روایی در رمان احتمالاَ گم شده‌ام براساس نظریۀ ژرار ژنت». فصلنامۀ مطالعات داستانی. ش 2. صص 5ـ17.## راسل، برتراند (1340). تاریخ فلسفة غرب. ترجمة نجف دریابندری. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.## ریمون‌کنان، شلومیت (1387). روایت داستانی: بوطیقای معاصر. ترجمة ابوالفضل حری. تهران: نیلوفر.## زرکشی، محمد‌بن‌عبدالله (1410). البرهان فی علوم القرآن. به‌کوشش یوسف عبدالرحمان مرعشلی و دیگران. بیروت: دارالمعرفه (نسخۀ نرم‏افزار مشکات‏الانوار، قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی).## سلامت‌باویل، لطیفه (1396). «تحلیل ساختار روایت داستان یونس پیامبر در قرآن براساس نظریات ژرار ژنت». پژوهشنامۀ قرآن و حدیث. ش 20. صص 49ـ67.## سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن (1391). الاتقان فی علوم القرآن. ج 2. چ 8. تهران: امیرکبیر.## طباطبایی، محمدحسین (1374). تفسیر المیزان. ترجمة محمدباقر موسوی. 40 ج. ج 15. قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.## طبرسی، فضل‌بن‌حسن (1390). مجمع ‌البیان فی ‌التفسیر ‌القرآن. ترجمة علی کرمی. ج 3، 20 و 25. قم: بیان جوان.## لوته، یاکوب (1386). مقدمه‏ای بر روایت در ادبیات و سینما. ترجمۀ امیر نیک‏فرجام. تهران: مینوی خرد.## مارتین، والاس (1391). نظریه‌های روایت. ترجمة محمد شهبا. چ 5. تهران: هرمس.## مسبوق، سیدمهدی و شهرام دلشاد (1395). «بررسی عناصر انسجام متن در داستان حضرت موسی با رویکرد زبان‏شناسی نقش‏گرا». پژوهش‏های ادبی ـ قرآنی. س 4. ش 1. صص 108ـ125.## مطهری، مرتضی (1371). حرکت و زمان در فلسفة اسلامی. ج 2. تهران: حکمت.## میرصادقی، جمال (1390). عناصر داستان. چ 8. تهران: سخن.## میر، مستنصر و حسین عبدالرئوف (1390). مطالعة قرآنی به‌منزلة اثر ادبی. ترجمة ابوالفضل حری. تهران: نیلوفر.## The Holy Quran (in Farsi).## Ahmadi, B. (2001). Text Structure and Interpretation (in Farsi). 5th Ed. Tehran: Markaz.## Akrami, A. (2010). “Study of thematic coherence approaches in verses and chapters of the Qur'an” (in Farsi). Meshkaat. No. 107. pp. 3-28.## Arberry, A. J. (1955). The Koran interpreted. New York: Macmillan publishing company.## Aristotle (1973). Poetics (in Farsi). Abdolhossein Zarrinkoob (Tr.) 3rd Ed. Tehran: Book Translation and Publishing Company.## Blasher, R. (1980). Dar Astane Quran (in Farsi). Mahmoud Ramyar (Tr.) Tehran: Islamic Culture Publishing Office.## Chatman, S. (2011). Story and Discourse (in Farsi). Razieh Sadat Mirkhandan (Tr.). Qom: Center for Islamic Studies.## Habibi, A., Behrozi, M., & Khalifa, I. (2011). “Analysis of the Narrative Components of the Holy Quran Stories” (in Farsi). Journal of Interdisciplinary Research in the Holy Quran. Vol. 2. No. 5. pp. 37-49.## Horri, A. (2008). “Ahsan al-Qasas (Narrative Approach to Quranic Stories)” (in Farsi). Literary Criticism. Vol. 1. No. 2. pp. 83-122.## Jorjani, A. (1989). Dalaiel Al-Ejaz (in Farsi). Seyed Mohammad Radmanesh (Tr.). Mashhad: Astan Quds Razavi Publications.## Lotte, Y. (2007). An Introduction to Narrative in Literature and Cinema (in Farsi). Amir Nikfarjam (Tr.). Tehran: Minoi Kherad.## Martin, W. (2012). Narrative Theories (in Farsi). Mohammad Shahba (Tr.) 5th Ed. Tehran: Hermes.## Masbouq, S. M., & Delshad, Sh. (2016). “Study of the elements of text coherence in” (in Farsi). Literary-Quranic Research. Vol. 4. No. 1. pp. 108-125.## Mir, M. (1986). Coherence in the Quran. American trust publications.## Mir, M., & Abdolraouf, H. (2011). Quranic study as a literary work (in Farsi). Abolfazl Hori (Tr.). Tehran: Niloufar.## Mirsadeghi, J. (2011). Elements of the Story (in Farsi). 8th Ed. Tehran: Sokhan.## Motahari, M. (1992). Movement and Time in Islamic Philosophy (in Farsi). Vol. 2. Tehran: Hekmat.## Paktchi, A., Shairi, H. R., & Rahnama, H. (2015). “Analysis of Discourse Processes in Surah Al-Qareh" Based on Tension Semiotics” (in Farsi). Language Related Research. Vol. 6. No. 25. pp. 39-68.## Raymond Kennan, Sh. (2008). Narrative (in Farsi). Abolfazl Hori (Tr.). Tehran: Niloufar.## Russell, B. (1961). History of Western Philosophy (in Farsi). Najaf Daryabandari (Tr.). Tehran: Pocket Books Company.## Siouti, J. (2012). Al-Atqan Fi Uloom Al-Quran (in Farsi). Vol. 2. 8th Ed. Tehran: Amirkabir.## Tabarsi, F. (2011). Majma 'al-Bayyan fi al-Tafsir al-Quran (in Farsi). Ali Karami (Tr.). Vols. 3. 20 & 25. Qom: Bayan Javan.## Tabatabai, M. H. (1995). Tafsir Al-Mizan (in Farsi). Mohammad Baqir Mousavi (Tr.). 40 Vol. Vol. 15. Qom: Qom Seminary Teachers Association.## Zarkashi, M. (1410 AH). Al-Burhan Fi Uloom Al-Quran (in Farsi). by Yusuf Abdul Rahman Marashi. Beirut: Dar al-Marafa.##