تحلیل دو اثر از سلطان محمد در شاهنامه‌ی طهماسبی به روش نشانه‌شناسی اجتماعی تصویر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه آتاتورک، ارزروم، ترکیه

2 دانشجوی دکتری، رشتۀ پژوهش هنر ـ هنرهای اسلامی، دانشکدۀ هنرهای صناعی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

چکیده

نگاره‏های سلطان محمد، استاد برجستۀ مکتب تبریز دوم، همگی به‌لحاظ بصری دیدنی و ستودنی است. پژوهندگان بسیاری این نگاره‏ها را از جهت فرم و تکنیک‏های اجرایی، با نگاه زیبایی‌شناختی یا با تمرکز بر وجوه عرفانی بررسی کرده‌اند؛ ولی دربارۀ جهان‏بینی و عمق نگاه فرهنگی و اجتماعی سلطان محمد کمتر سخن رفته است. در این پژوهش، با انتخاب دو اثر از سلطان محمد نگارگر که حاوی تصویرسازی‏هایی از دیوان نیز است، دلالت‌های معنایی تفسیر شده است. هدف از این تحقیق خوانش سویه‏های اجتماعی نشانه‏های بصری، براساس رویکرد نشانه‏شناسی اجتماعی است؛ الگویی که برمبنای آن ترکیب‏بندی، رنگ و خط، حرکات، حجم‏ها و شمایل در راستای تفسیر دلالت‏های معنایی به‌کار گرفته می‏شود و نیز به اوضاع اجتماعی و شرایط تاریخی خارج از متن تصویر توجه می‌شود. یافته‏های پژوهش نشان می‌دهد سلطان محمد تبریزی در تصویرسازی‏های خود از دو داستان در بخش اسطوره‏ای شاهنامه که دیوان نیز در آن حضور پررنگی دارند، در عین بازنمایی تقابل خود و دیگری، استقلال رأی خویش را به‌نمایش گذاشته و با رد سرکوب «دیگری»، آثارش را به خرده‏روایتی در تقابل با گفتمان مسلط روزگار خود، مبنی بر یکسان‏سازی فرهنگی، تبدیل کرده است.

کلیدواژه‌ها


پاکباز، رویین (1390). دایرة‏المعارف هنر. تهران: فرهنگ معاصر.## پاکتچی، احمد (1389). «معناسازی با چینش آشوب در نظم در رویکرد نشانه‏شناسی فرهنگی» در مجموعه‌مقالات نقدهای ادبی ـ هنری به‌کوشش امیرعلی نجومیان. تهران: سخن.## سلطان‏کاشفی، جلال‏الدین (1392). «به‌کارگیری دیدگاه‏های اجتماعی در آثار سلطان محمد نگارگر با استفاده از اصول و قواعد هنر اسلامی». نگره. د 8. ش 26. صص 4ـ17.## حقایق، آذین و فرزان سجودی (1394). «تحلیل معناشناختی دو نگاره از شاهنامۀ فردوسی براساس الگوی نشانه‏شناسی اجتماعی تصویر». نشریۀ هنرهای زیبا ـ هنرهای تجسمی. د 20. ش 2. صص 5ـ12.## حقایق، آذین و مهناز شایسته‏فر (1393). «تقابل خود و دیگری در دو نگاره از شاهنامۀ شاه طهماسب و شاهنامۀ شاه اسماعیل دوم، تحلیلی برمبنای الگوی نشانه‏شناسی فرهنگی». کیمیای هنر. د 3. ش 12. صص 52ـ66.## خیری، مریم، اشرف موسوی‏لر و فرزان سجودی (1394). «تحلیل الگوهای نشانه‏شناسی اجتماعی تصویر در دو اثر از هیرونیموس بوش» در همایش بین‏المللی نوآوری و تحقیق در هنر و علوم انسانی، دورۀ اول.## رز، ژیلیان (1397). روش و روش‏شناسی تحلیل تصویر. مترجم سیدجمال‏الدین اکبرزاده جهرمی. تهران: پژوهشگاه هنر، فرهنگ و ارتباطات/ مرکز پژوهش و سنجش افکار صداوسیما.## سجودی، فرزان (1387). نشانه‏شناسی کاربردی. تهران :نشر علم.## سلیمانی‏کوشکی، محمودرضا، صدرالدین طاهری و زینب صابر (1398). «تحلیل روایت‏شناختی نگارۀ بر تخت نشستن اسکندر در شاهنامۀ بزرگ ایلخانی برپایۀ الگوی نشانه‏شناسی اجتماعی تصویر». فصلنامۀ روایت‏شناسی. د 3. ش 6. صص 261ـ292.## سنسون، گوران (1387). «مفهوم متن در نشانه‏شناسی فرهنگی». مترجم فرزان سجودی. در مجموعه‌مقالات نشانه‏شناسی فرهنگی. گروه مترجمان. به‌کوشش فرزان سجودی. تهران: نشر علم.## فردوسی، ابوالقاسم (1394). شاهنامه. ج 2. پیرایش جلال خالقی‏مطلق. تهران: سخن.## کرس، گونتر و تئودور ون‏لیون (1395). دستور خوانش تصاویر. مترجم سجاد کبگانی. تهران: هنر نو.## گودرزی، حسین (1387). «کارکرد هویت‏بخش مذهب شیعه در دورۀ صفویه». فصلنامۀ مطالعات ملی. د 9. ش 4. صص 45ـ72.## ولش، استوارت‏کری (1389). نقاشی ایرانی: نسخۀ نگاره‏های عهد صفوی. مترجم احمدرضا تقاء. تهران: مؤسسۀ تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن.## Ferdowsi, A. (2013). Shahnameh (The Book of the Kings) (in Farsi). J. Khaleghimotlagh (Ed.). Tehran: Sokhan.## Gillian, R. (2018). Visual Methodologies (in Farsi). J. Jahromi (Tr.). Tehran: Research Center for Culture, Art and Communications.## Goudarzi, H. (2009). “The Identity-Making Function of Shiism the Safavid Era” (in Farsi). National Studies. Vol. 9. No. 4. pp. 45- 72.## Haghayegh, A., & Shayestehfar, M. (2014). “Oppositional Binary of “the self” and “the other” in Two Illustrated Versions of Shahnameh, Shahnameh of Shah Tahmasb and Shahname of shah Ismaeel II: An Analysis of the Cultural Semiotic Model” (in Farsi). Kimiahonar. Vol. 3. No. 12. pp. 51- 66.## Haghayegh, A., & Sojoodi, F. (2015). “Semantic Analysis of Two Paintings of Firdausi Shahnameh: An Analysis of the Cultural Semiotic Model” (in Farsi). Honar-Ha-Ye-Tajassomi (Honar-Ha-Ye-Ziba). Vol. 20. No. 2. pp. 5- 12.## Kheiri, M., Musavilar, A., & Sojoodi, F. (2015). “Investigating Patterns of Social Semiology of Image in Works of Hieronymus Bosch” (in Farsi) in The International Conference of Innovation and Research in Arts and Humanities (the first session). at: https://www.sid.ir/FileServer/SF/3141394h0136.pdf## Krres, G., & Van Leeuwen, T. (2016). Reading Images (in Farsi). S. Kabgani (Tr.). Tehran: Honar Nov.## Pakatchi, A. (2010). “Meaning by Arranging Chaos in Order with the Approach of Cultural Semiotics” (in Farsi) in A. Nojoomian. The Collection of Articles on Literacy and Art Critiques. Tehran: Sokhan.## Pakbaz, R. (2011). Encyclopedia of Art (in Farsi). Tehran: Farhang Moaser.## Sojoodi, F. (2008). Practical Semiotics (in Farsi). Tehran: Elm.## Soleimani Kooshki, M., Taheri, S., & Saber, Z. (2020). “A Narrative Survey on the Folio of Alexander on the Throne in the Great Ilkhanid Shahnama Based on Social-Semiotics Pattern of Image” (in Farsi). Journal of Narrative Studies. Vol. 3. No. 6. pp. 261- 292.## Soltan Kashefi, J. (2013). “Social Approaches to Studying the Artworks of Sultan Mohammad Using Principles Of Islamic Art” (in Farsi). Negareh. Vol. 8. No. 26. pp. 4-17.## Sonesson, G. (2008). “The Concept of Text in Cultural Semiotics” (in Farsi) in F. Sojoodi. The Collection of Articles on Cultural Semiotics. Tehran: Elm.## Stuart, C. Welch (1971). 78 Picture from a World of King, Heroes, and Demons (The Houghton Shah-Nameh). New York: The Metropolitan Museum of Art Bulletin.## Welch, S. (1971). 78 Picture from a World of Kings, Heroes, and Demons (The Houghton Shah-Nameh). Art Bulletin of the Metropolitan Museum, New York.## Welch, S. (2010). Persian Painting (in Farsi). A. Togha (Tr.). Tehran: Matn.##