بازخوانی برون‌همسری در حماسه‌های ملّی ایران از دو منظر نظریۀ تقابل‌های دوگانۀ کلود لوی- اشتراوس و ناخودآگاه جمعی یونگ

نویسندگان

1 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

2 دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

چکیده

تقابل‌های دوگانه مهم‌ترین رکن نظریه‌ی ساختارگرایی است که در حوزه‌های مختلف زبان‌شناسی، روایت-شناسی، فلسفه، مطالعات فرهنگی، انسان‌شناسی و روان‌شناسی مورد استفاده‌ی نظریه‌پردازان ساختارگرا قرار گرفته است. کلودلوی اشتراوس، در انسان‌شناسی ساختاری از تقابل‌های دوگانه برای شناخت ساختار کلی ذهن انسان در پسِ اسطوره‌ها و اعمال مختلف فرهنگی سود جسته و معتقد است این تقابل‌ها، نخستین تلاش بشر برای ادراک محیط پیرامونش بوده است و هستی انسانی به طور کلی درگیر این دوشاخگی‌های اجتناب‌ناپذیر است. یکی از مهم‌ترین تقابل‌هایی که در نظریۀ اشتراوس بدان پرداخته می‌شود، تقابل فرهنگ در برابر طبیعت است. به زعم او خانواده و نظام خویشاوندی به عنوان اولین قرارداد اجتماعی و نقطۀ آغاز فرهنگ بشری در تقابل با طبیعت قرار می‌گیرد. مطابق دیدگاه او، برون‌همسری در تقابل با درون‌همسری (ازدواج با محارم)، نشان‌دهندۀ تقابل اساسی فرهنگ/طبیعت است. از آن‌جا که پیوندهای برون‌قبیله‌ای یا برون‌همسری یکی از مهم‌ترین انواع همسرگزینی در شاهنامۀ فردوسی و حماسه‌های ملّی متأخّر است، این پژوهش بر آن است تا ضمن بررسی این رویکرد فراگیر در متون حماسی، به بررسی تقابل‌های دوگانه در پیوندهای برون‌قبیله‌ای موجود در حماسه‌های ملّی با استفاده از نظریات لوی- اشتراوس بپردازد. از آن‌جا که تقابل ایرانیان در برابر غیرایرانیان، به تقابل خودآگاهی/ ناخودآگاهی در نظریه‌ی روان‌شناسی تحلیلی کارل گوستاویونگ راه می‌برد، در تحلیل‌‌ این رویکرد، از نظریه‌ی یونگ نیز، استفاده شده است.

کلیدواژه‌ها


- آموزگار، ژاله (1386). زبان، فرهنگ و اسطوره. تهران: معین.
- آموسی، مجنون (1390). «کلود ـ لوی ­استروس و نظام خویشاوندی». پایگاه اینترنتی انسان‌شناسی و فرهنگ. anthropology.ir/node/304.
- احمدی، بابک (1386). ساختار و تأویل متن. چ9. تهران: نشر مرکز.
- اسدی طوسی، حکیم ابونصرعلی­بن­احمد (1389). گرشاسب­نامه. به‌اهتمام و تصحیح حبیب یغمایی. چ2. تهران: دنیای کتاب.
- اسکولز، رابرت (1379). درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات. ترجمة  فرزانه طاهری. تهران: آگه.
- استیور، دان (1383). «ساختارگرایی و پساساختارگرایی». ترجمة ابوالفضل ساجدی. حوزه و دانشگاه. س10. ش39. صص154  ـ 185.
- استروس، کلود ـ لوی (1358). نژاد و تاریخ. ترجمة ابوالحسن نجفی. تهران: پژوهشکدة علوم ارتباطی و توسعه­ ایران.
- ـــــــــــــــــــــ (1361). توتمیسم. ترجمة مسعود راد. تهران: توس.
- ــــــــــــــــــــ (1376). اسطوره و معنا. ترجمة شهرام خسروی. تهران: نشر مرکز.
- اسماعیل­پور، ابوالقاسم (1385). اسطورة  آفرینش در آیین مانی. چ3. تهران: کاروان.
- الیاده، میرچا (1389). رساله در تاریخ ادیان. ترجمۀ جلال ستاری. چ4. تهران: سروش.
- امامی، مهرداد (1391). «اسطوره­شناسی ساختارگرایانه». پایگاه اینترنتی انسان­شناسی و فرهنگ. http://anthropology.ir/node/16082.
- امینی، محمدرضا (1381). «تحلیل اسطورة قهرمان در داستان ضحاک و فریدون براساس نظریة یونگ». مجلة علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز. ش34. صص53  ـ 64.
-  اوستا (1370). گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. تهران: مروارید.
- ایرانشاه­بن­ابی­الخیر (1370). بهمن­نامه. ویراستة رحیم عفیفی. تهران: علمی و فرهنگی.
- ـــــــــــــــــ (1377). کوش­نامه. به‌کوشش جلال متینی. تهران: علمی.
- ایگلتون، تری (1368). پیش­درآمدی بر نظریة ادبی. ترجمة عباس مخبر. تهران: نشر مرکز. 
- برتنس، هانس (1384). مبانی نظریة ادبی. ترجمةمحمدرضا ابوالقاسمی. تهران: ماهی.
- بوبر، مارتین (1380). من و تو. ترجمۀ ابوتراب سهراب و الهام عطاردی. تهران: فرزان روز.
- بهار، مهرداد (1384). پژوهشی در اساطیر ایران. چ5. تهران: آگه.
- بیلسکر، ریچارد (1387). اندیشة یونگ. ترجمة حسین پاینده. چ2. تهران: آشیان.
- بیرلین، جی.اف. (1386). اسطوره­های موازی. ترجمة عباس مخبر. تهران: نشر مرکز.
- پرستش، شهرام (1387). «از اسطورة استروس تا رمان لوکاچ». پایگاه اینترنتی انسان­شناسی و فرهنگ. http://anthropology.ir/node/1118.
- پورنامداریان، تقی (1388). «عالم مُثُل افلاطون، ناخودآگاه جمعی یونگ و عالم دل مولوی». پژوهشنامة فرهنگ و ادب. ش1 (9). صص52  ـ 68.
- ترقی، گلی (1387). بزرگ بانوی هستی (اسطوره ـ نماد ـ صورت ازلی) با مروری بر اشعار فروغ فرخزاد. چ2. تهران: نیلوفر.
- تودوروف، تزوتان (1379). بوطیقای ساختارگرا. ترجمة محمد نبوی. تهران: آگه.
- حمیدیان، سعید (1383). درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی. چ2. تهران: ناهید.
- خالقی مطلق، جلال (1386). سخن­های دیرینه. به‌کوشش علی دهباشی. چ2. تهران: افکار.
- دادگی، فرنبغ (1385). بندهش. گزارنده مهرداد بهار. چ3. تهران: توس.
- دزفولیان، کاظم و معصومه طالبی (1389). «مقایسة اساطیر یونان و ایران برپایة اندیشه­های باختین». نشریة ادبیات تطبیقی دانشگاه شهید باهنر کرمان. دورة جدید. س2. ش3. صص97 ـ 115.
- روایت پهلوی (1367). ترجمة مهشید میرفخرایی. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- روح­الامینی، محمود (1360). «درون­همسری و برون­همسری». چیستا. ش5. صص525 ـ 537.
- ــــــــــــــــــ (1370). «ساختار اجتماعی ازدواج­های شاهنامه». چیستا. ش78. صص877  ـ 891 .
- رید، ایولین (1387). مادرسالاری: زن در گسترة تاریخ تکامل. ترجمة افشنگ مقصودی. تهران: گل­آذین.
- سام­نامه (1392). تصحیح وحید رویانی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- ستاری، رضا و مرضیه حقیقی (1393). «نقش توتم در نفی ازدواج با محارم در ایران باستان». نشریة زن در فرهنگ و هنر. د6. ش1. صص73 ـ 94.
- سرکاراتی، بهمن (1385). سایه­های شکارشده. چ2. تهران: طهوری.
- شاکد، شائول (1386). تحول ثنویت: تنوع آرای دینی در عصر ساسانی، ترجمة سیداحمد قائم­مقامی. تهران: نشر ماهی.
- ضیمران، محمد (1379). «بنیان‌فکنی دریدا». کتاب ماه ادبیات و فلسفه. ش33. صص10 ـ 19.
- عطایی­رازی، خواجه عمید (1382). برزونامه. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- فدایی، فربد (1387). کارل گوستاویونگ بنیانگذار روان­شناسی تحلیلی. چ2. تهران: دانژه. 
- فرامرزنامه (1382). به‌اهتمام مجید سرمدی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- فردوسی، ابوالقاسم (1374). شاهنامة فردوسی (براساس چاپ مسکو). به‌کوشش سعید حمیدیان. چ2. تهران: دفتر نشر داد.
- فروید، زیگموند (1382). توتم و تابو. ترجمة ایرج پورباقر. چ2. تهران: آسیا.
- فوردهام، فریدا (1388). مقدمه­ای بر روان­شناسی یونگ. ترجمۀ مسعود میربها. تهران: جامی.
- کالر، جاناتان (1382). نظریة  ادبی. ترجمة فرزانه طاهری. تهران: نشر مرکز.
- کزازی. میرجلال­الدین (1376). رؤیا، حماسه اسطوره. چ2. تهران: نشر مرکز.
- ــــــــــــــــــــ (1384). آب و آیینه. تبریز: آیدین.
- کوزر، لوئیس­ (1384). نظریة  تقابل­های اجتماعی. ترجمۀ عبدالرضا نواح. اهواز: رسش.
- گزیده­های زادسپرم (1366). ترجمۀ محمدتقی راشدمحصل. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- لیچ، ادموند (1350). لوی استروس. ترجمة حمید عنایت. تهران: خوارزمی.
- مادح، قاسم (1380). جهانگیرنامه. به‌کوشش سیدضیاء‌الدین سجادی و مقدمة مهدی محقق. تهران: دانشگاه تهران.
- مارتینه، آندره (1380). تراز دگرگونی­های آوایی. ترجمة هرمز میلانیان. تهران: هرمس.
- ماسه، هانری (1375). فردوسی و حماسة ملی. ترجمة مهدی روشن­ضمیر. چ2. تبریز: دانشگاه تبریز.
- مختاری، محمد (1379). اسطورة زال. چ2. تهران: توس.
- مختاری غزنوی، عثمان (1377). شهریارنامه. به‌اهتمام غلامحسین بیگدلی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- مزداپور، کتایون (1386). «نشان­های زن­سروری در چند ازدواج داستانی در شاهنامه» در داغِ گلِ سرخ. چ2. تهران: اساطیر. صص169 ـ 208.
- معصومی­دهقی، احمدرضا (1383). زناشویی در شاهنامه. چ2. اصفهان: نقش خورشید.
- مقدادی، بهرام (1378). فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی از افلاطون تا عصر حاضر. تهران: فکر روز.
- مینوی خرد (1385). ترجمة احمد تفضلی. چ4. تهران: توس.
- نیبرگ، هنریک ساموئل (1383). دین­های ایران باستان. ترجمة سیف­الدین نجم­آبادی. کرمان: دانشگاه شهید باهنرکرمان.
- همیلتون، ملکم (1377). جامعه­شناسی دین. ترجمة محسن ثلاثی. تهران: مؤسسة فرهنگی انتشاراتی تبیان.
- هندرسن، ژوزف (1389). انسان و اسطوره­هایش. ترجمۀ حسن اکبریان طبری. چ3. تهران: دایره.
- هنف، مارسل (1386). «سهم لوی استروس در علوم اجتماعی». ترجمة ولی­الله رمضانی. پایگاه اینترنتی انسان­شناسی و فرهنگ. anthropology.ir/node/1139.
- یاوری، حورا (1370). «آسمان بر زمین بازتاب نمادین آرکی­تایپ تمامیت و کمال ماندالا در ساختار بیرونی و درونی هفت­پیکر». ایران­شناسی. ش11. صص548  ـ566.
- یونگ، کارل­گوستاو (1368). چهار صورت مثالی. ترجمۀ پروین فرامرزی. مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.
- ـــــــــــــــــــ (1372). جهان­نگری. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: توس.