روایت و تاریخ؛ سنجش شیوه‌های تاریخ‌نگاری در تاریخ بیهقی، تاریخ طبری و تاریخ بلعمی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و زبان های خارجی دانشگاه پیام نور، ایران

2 کارشناس ارشد ادبیات فارسی

چکیده

چکیده
تاریخ بلعمی و تاریخ بیهقی از شاهکارهای دوران نخستین تاریخ­نگاری و از نمایندگان سبک نثر مرسل و بینابین ادبیات منثور ایران هستند. دربارۀ این دو اثر تا­کنون جداگانه و در زمینه­های مختلف، تحقیق و پژوهش­های زیادی شده است؛ اما پژوهش­هایی که این دو اثر را در یک زمینۀ خاص مقایسه و تطبیق کنند، اندک هستند. پژوهش حاضر بر آن است تا با نشان دادن نگرش، روش و ویژگی­های تاریخ­نگاری در تاریخ بیهقی، تاریخ طبری و تاریخ بلعمی، برخی شباهت­ها و تفاوت­های این دو اثر را ـ که در دورۀ خود به نوعی روشمند و دارای سبک هستند ـ نشان دهد؛ زیرا با بررسی و مقایسۀ این دو اثر، می­توان به کیفیت و روند سیر و انتقال اصول تاریخ­نویسی در آن دوره­ها پی برد. برخی از نتایج این پژوهش نشان می­دهد که بیهقی تاریخ را جدا از روایت صرف رویدادها می­داند و سعی می­کند به تحلیل و ریشه­یابی وقایع نیز بپردازد. تاریخ او از نظر روش تاریخ­نگاری در زمرۀ تاریخ­های تحلیلی است؛ اما بلعمی در ترجمۀ خود، از میان روایات متعدد طبری، تنها روایات موثق و ارجح را بر­می­گزیند؛ زیرا معتقد است که فراوانی گزارش­ها در مورد یک واقعیت نمی­تواند دلیل بر صحت آن باشد. معیار بلعمی در این گزینش­های خاص، عقلی بودن آن­هاست. بلعمی مانند بیهقی، تاریخ را جدا از خرافات و مجموعه­ای از واقعیات می­داند که باید از طریق راویانی ثقه و امانتدار به
آن­ها آگاهی پیدا کرد. از دیگر ویژگی­های تاریخ­نگاری بلعمی، تحلیل و ریشه­یابی­هایی است که ضمن برخی روایات انجام می­دهد و بدین­گونه روش تاریخ­نگاری او از شیوۀ روایی طبری، به شیوۀ ترکیبی تغییر پیدا می­کند. در نظر بیهقی، هدف اصلی تاریخ عبرت­آموزی است. طبری نیز تاریخ را درس عبرت و منبع معرفت می­داند و در نگارش تاریخ خود اهداف مذهبی را دنبال می­کند؛ اما بلعمی تا حدودی متأثر از انگیزه­های سیاسی و ناسیونالیستی است. حضور مردم و اجتماع در تاریخ طبریتاریخ بلعمی) نسبت به تاریخ بیهقی بیشتر است.
 

کلیدواژه‌ها


-      آذرمینا، محمدتقی (1377). تطور زبان متون تاریخی از ترجمۀ تاریخ طبری تا تاریخ جهانگشا. رسالۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه تهران.
-      ـــــــــــــــ (1382). «مقایسۀ بهره­گیری از آیات قرآنی در تاریخ بلعمی، تاریخ بیهقی و تاریخ جهانگشا». خلاصۀ مقاله­های نخستین همایش قرآن و ادب فارسی در سبک خراسانی و بینابین. دانشگاه اراک.
-      آیینه­وند، صادق (1369). «مکتب تاریخ­نگاری طبری». ویراستار محمد قاسم­زاده. یادنامۀ طبری. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز تحقیقات علمی کشور، وزارت فرهنگ و آموزش عالی. صص 337-354.
-      ابن­خلدون، عبدالرحمن (1366). مقدمۀ ابن­خلدون. ج1. ترجمۀ محمدپروین گنابادی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
-      ابوالحسنی، جواد (1381). «بیهقی و تاریخ». کتاب ماه تاریخ و جغرافیا. ش 65. صص 39-44.
-      احمدی ­علی­آبادی، کاوه (1387). «از افسانه­ و اسطوره­ تا تاریخ­نگاری­ ایرانیان». روزنامۀ اعتماد ملی. به ­نقل­ از پایگاه ­اینترنتی آفتاب www.aftabir.com.
-      استنفورد، مایکل (1384). درآمدی­ بر تاریخ­پژوهی. ترجمۀ مسعود صادقی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها (سمت)، مرکز تحقیق ­و توسعۀ علوم ­انسانی، دانشگاه ­امام ­صادق(ع)، معاونت ­پژوهشی.
-      اسلامی ندوشن، محمدعلی (1386). «جهان­بینی ابوالفضل بیهقی». به کوشش محمدجعفر یاحقی. یادنامۀ ابوالفضل بیهقی. مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد. صص 33-58.
-      امیرقاسمی، مینو (1369). «اسطوره در تاریخ». ویراستار محمد قاسم­زاده. یادنامۀ طبری. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز تحقیقات علمی کشور، وزارت فرهنگ و آموزش عالی. صص355-362.
-      بلوکباشی، علی (1369). «دورۀ اساطیری ایران در تاریخ طبری». ویراستارمحمد قاسم­زاده. یادنامۀ طبری. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز تحقیقات علمی کشور، وزارت فرهنگ و آموزش عالی. صص 363-384.
-      بینش، تقی (1386). «روش علمی در کتاب بیهقی». به کوشش محمدجعفر یاحقی. یادنامۀ ابوالفضل بیهقی. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد. صص 95-102.
-      بیهقی، ابوالفضل (1388). تاریخ بیهقی. ج 1 و 2. مقدمه و تصحیح محمدجعفر یاحقی و مهدی سیدی. تهران: سخن.
-      جمشیدی، محمدحسن (1397). روایتگری ایدئولوژیک در تاریخ­نگاری دوران سامانی و غزنوی. رسالۀ دکتری رشتۀ زبان و ادبیات فارسی. تهران. دانشکدۀ علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس.
-      خلخالی، نادر (1378). بررسی جنبه­های روایی و داستانی در تاریخ بیهقی. پایان­نامۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه شهید چمران اهواز.
-      دادخواه تهرانی، مهدی (1383). تحلیل زبان روایت در تاریخ بیهقی. پایان­نامۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه یزد.
-      دامادی، سیدمحمد (1369). «مدخلی بر احوال و آثار طبری». ویراستار محمد قاسم­زاده. یادنامۀ طبری. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز تحقیقات علمی کشور، وزارت فرهنگ و آموزش عالی. صص83-101.
-      ریکور، پل (1377). نوشتار به­مثابۀ مسئله­ای پیش روی نقد ادبی و هرمونتیک فلسفی در هرمونتیک مدرن. ترجمۀ­ بابک احمدی و همکاران. تهران: نشر مرکز.
-      سلدن، رامان (1372). راهنمای نظریۀ ادبی معاصر . ترجمۀ عباس مخبر. تهران: طرح نو.
-      سهراب­نژاد، علی حسن و عبدالصمد (1393). «بررسی تطبیقی اصول روایت در تاریخ بیهقی و تاریخ بلعمی». کهن نامۀ ادب پارسی. د 5. ش 4 (پیاپی 14). صص 99-122.
-      شهابی، علی­اکبر (1351). «خاندان بلعمیان». یغما.ش 8.
-   طبری، محمد بن جریر (1386). تاریخ بلعمی. ترجمۀ ابوعلی بلعمی. به تصحیح
ملک­الشعرای بهار و محمد پروین گنابادی. تهران: هرمس.
-      ـــــــــــــــ (1380). تاریخ­نامۀ طبری. گردانیدۀ منسوب به بلعمی. 5 ج. به تصحیح و تحشیۀ محمد روشن. تهران: سروش.
-      محاطی، سیداحمد (1382). سنجش محتوایی تاریخ بیهقی و تاریخ جهانگشای جوینی. پایان­نامۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
-      مرشدلو، جواد (1388). «تاریخ­نامۀ بلعمی و تاریخ طبری». کتاب ماه تاریخ و جغرافیا. ش 133. صص55-60.
-      موسوی، سیدجمال (1389). «تأثیر تاریخ­نگاری ایرانی بر تاریخ­نگاری اسلامی». پژوهشکدۀ علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی. به نقل از پایگاه اینترنتی راسخون www.rasekhoon.net.
-      میلانی، عباس (1382). «تاریخ در تاریخ بیهقی». ایران­شناسی. ش 5. صص702-721.
-      نجومیان، امیرعلی (1396). «تاریخ، زبان و روایت». خردنامه. س 7. ش 18. صص 59-82.
-      والدمن، مریلین رابینسون (1375). زمانه، زندگی و کارنامۀ بیهقی. ترجمۀ منصوره اتحادیه (نظام مافی). تهران: نشر تاریخ ایران.
-      وریج کاظمی، عباس (1383). «جامعه شناسی تاریخی: روایت، تاریخ و جامعه­شناسی». پژوهشنامۀ علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه مازندران. س 4.  ش 14. صص161-177.
-      یوسفی، هادی (1381). بررسی تطبیقی تاریخ بیهقی و تاریخ جهانگشای جوینی از دیدگاه ادبی. پایان­نامۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه شیراز.
-       Daneshname .roshd.ir.1395.