نظام خوانش و تفسیر حکایت در منطق‌الطیر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه شهرکرد

2 دانشگاه شهرکرد

چکیده

یکی از اهداف روایت­شناسی که معمولاً در پژوهش­های زبان فارسی از آن غفلت می­شود، بررسی نظامی است که فهم یک مفسر یا گفتمان از حکایت براساس آن شکل می­گیرد. در همین راستا، هدف مقالة حاضر معرفی فرایند شکل­گیری تفسیر حکایت­های منطق­الطیر عطار است. در این بررسی، نقش عطار در مقام خواننده/ مفسر پررنگ­تر از نقش وی در جایگاه نویسندة حکایت است. پژوهش حاضر درپی پاسخ به این سؤال است که آیا در خوانش و تفسیر حکایت در منطق­الطیر می­توان نظامی تبیین­پذیر و مرتبط با تلقی خاص عطار از عرفان تشخیص داد. شیوة این مقاله برای دستیابی به نظام تفسیری عطار عبارت است از ایجاد تناظر میان برخی ویژگی­های ساختاری حکایت­های درونه­ای با تفاسیر عطار از آن حکایت­ها. بر این اساس، می­توان گفت مفهوم نیستی، به­عنوان محور عرفان عطار، بر نظام تفسیر حکایت­ها اثری آشکار داشته است. عطار در برخورد با خطوط داستانی متعدد موجود در ساختار حکایت، خطی را برای ارائة تفسیر برمی­گزیند که دربردارندة مفهوم نیستی یا یکی از وجوه معنایی آن باشد. قوانین موجود در ساختار این خط داستانی نیز متأثر از همین وجوه هستند؛ بنابراین کنشگران حکایت­ها نیز ملزم به تبعیت از این نوع قوانین می­شوند. از سوی دیگر، تفسیر حکایت مبتنی بر کنشگرهایی است که کنشی به‌‌معنای فاعلی انجام نمی­دهند و بیشتر نقشی انفعالی دارند تا فاعلی. قوانین و کنشگرهای مورد توجه عطار در فرایند تفسیر حکایت، مقولاتی ساختاری هستند که الگو یا گفتمان حاکم بر ذهن عطار را در خوانش داستان آشکار می­کنند.

کلیدواژه‌ها


- ارسطو (1392). ارسطو و فن شعر. ترجمة عبدالحسین زرین­کوب. تهران: امیرکبیر.
- اسکولز، رابرت ( 1377). عناصر داستان. ترجمۀ فرزانه طاهری. تهران: نشر مرکز.
- ـــــــــــــــ (1379). درآمدی بر ساختارگرایی. ترجمة فرزانه طاهری. تهران: آگه.
- ایگلتون، تری (1368). پیش‌درآمدی بر نظریة ادبی. ترجمة عباس مخبر. تهران: نشر مرکز.
- بارت، رولان (1392). درآمدی بر تحلیل ساختاری روایت­ها (ویراست دوم). ترجمۀ محمد راغب. تهران: رخداد نو.
- ـــــــــــ (1394). اس/ زد. ترجمة سپیده شکری­پوری. تهران: افراز.
- برتنز، یوهانس ویلم (1382). نظریة ادبی. برگردان فرزان سجودی. تهران: آهنگ دیگر.
- پراپ، ولادیمیر (1368). ریخت­شناسی قصه‌های پریان. ترجمة فریدون بدره­ای. توس.
- پرینس، جرالد (1391). روایت­شناسی: شکل و کارکرد روایت. ترجمة محمد شهبا. تهران: مینوی خرد.
- تودوروف، تزوتان (1382). بوطیقای ساختارگرا. ترجمة محمد نبوی. تهران: آگه.
- ـــــــــــــــــ (1387). مفهوم ادبیات و چند جستار دیگر. ترجمة کتایون شهپرراد. تهران: قطره.
- ــــــــــــــــ (1388). بوطیقای نثر: پژوهش­های نو دربارة حکایت. ترجمة انوشیروان گنجی­پور. تهران: آگه.
- تولان، مایکل (1386). روایت‌شناسی: درآمدی زبان‌شناختی ‌ـ ‌انتقادی. ترجمة فاطمه علوی و فاطمه نعمتی. تهران: سمت.
- حجتی­زاده، راضیه (1395). «منطق خوانش ادبی و جایگاه آن در فهم ادبیات». نقد و نظریة ادبی. ش2. صص125- 153.
- عطار، محمدبن ابراهیم (1383). منطق­الطیر. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
- ــــــــــــــــــــ (1390). منطق­الطیر. تصحیح و شرح محمود عابدی و تقی پورنامداریان. تهران: سمت.
- فورستر، ادوارد مورگان (1369). جنبه­های رمان. ترجمة  ابراهیم یونسی. تهران: نگاه.
- کاکایی، قاسم (1386). «نیستی و کارکرد آن در مباحث الهیات در نگاه مولانا و مایستر اکهارت». نامة حکمت. ش2. صص39- 66.
- کالر، جاناتان (1388). بوطیقای ساخت‌گرا: ساخت‌گرایی، زبان‌شناسی و مطالعة ادبیات. ترجمة کوروش صفوی. تهران: مینوی خرد.
- محمدی کله­سر، علیرضا (1394). «سبک­شناسی روایت: الگوی تأویلی خطا ـ مجازات در حکایت­های عرفانی». نقد ادبی. ش30. صص33- 54.
- محمدی‌ کله­سر، علیرضا و سوسن موسایی (1396). «وجوه و تعاریف نیستی در منطق­الطیر» در مجموعه‌مقالات سومین همایش متن­پژوهی ادبی. تهران: هستة مطالعات ادبی و کتابخانة ملی جمهوری اسلامی ایران و دانشگاه علامه طباطبایی. صص205- 220.
- موحدیان عطار، علی (1388). مفهوم عرفان. قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
- میرصادقی، جمال (1376). عناصر داستان: ادبیات داستانی، داستان... . تهران: سخن.
- وارد، گلن (1389). پست­مدرنیسم. ترجمة قادر فخر رنجبری و ابوذر کرمی. تهران: ماهی.
- یونسی، ابراهیم (1355). هنر داستان­نویسی. تهران: امیرکبیر.