سویه های تفسیری روایت؛ از روایت مذهبی تا روایت شاعرانه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشگاه بیرجند

چکیده

منظوم­گردانی روایت­های داستانی منثور همواره یکی از علایق شاعران فارسی­زبان بوده است. یکی از مهم‌ترین جریان‌های منظوم­گردانی روایات داستانی دینی در ایران که تاکنون هیچ توجهی به آن نشده، جریان منظوم­گردانی روایت­های داستانی عهد عتیق است. در این فرایند، افزوده‌هایی به روایت­های منثور اصلی اضافه می­شود. هدف اصلی در مقالة حاضر بررسی کارکرد این افزوده­ها در بازروایت منظوم است. برای رسیدن به این هدف، الگوهای اضافه شدن این افزوده‌ها در سه نمونه از مهم­ترین منظومه­های برگرفته از عهد عتیق (موسی­نامه و یوسف و زلیخا از شاهین شیرازی و عقیدت یصحق از ملا امینا) بررسی شده است. بدین منظور منظومۀ روایی با اصل آن‌ در کتاب مقدس تطبیق داده شده است. نتیجۀ بررسی حاکی از آن است که این افزوده‌ها براساس یکی از الگوهای تبیینی، توسعه‌ای  و متداعی به متن اضافه شده­اند. در الگوی تبیینی، علت یک رویداد مبهم در حدود رویدادهای واقعی و گاهی فراواقعی بیان می­شود. در الگوی توسعه‌ای، افزوده‌هایی نظیر تقدیر و همراهی خداوند با انبیا، خصوصیات جسمانی، ویژگی‌های روحانی و تیره‌بختی به متن افزوده می‌گردد. در الگوی متداعی، اغلب از تداعی میان یک جزء و کل مشابه آن استفاده می‌شود. با توجه به اینکه هر سه الگو در ضمایم تورات نیز به همین صورت کاربرد داشته است، بنابراین به احتمال قریب به یقین شاعران متأخر الگوهای مذکور را از این ضمایم اقتباس کرده‌اند. درنهایت باید گفت سویۀ اصلی همۀ این افزوده­ها تفسیر روایت منثور با هدف اقناع و جهت­دهی ذهنی مخاطب بوده است، نه فقط روایت خلاقانه و ادیبانۀ آن.
 
 

کلیدواژه‌ها


ـ ابن‌کثیر، اسماعیل‌بن عمر (بی‌تا). تفسیر ‌القرآن ‌العظیم. محقق محمد‌حسین شمس‌الدین. بیروت: دارالکتبه.
ـ اپستاین، ایزودور (1385). یهودیت: بررسی تاریخی. ترجمة بهزاد سالکی. تهران: مؤسسة پژوهشی حکمت و فلسفة ایران.
ـ احمدی، بابک (1374). حقیقت و زیبایی (درس‌های فلسفة هنر). تهران: نشر مرکز.
ـ اخوت، احمد (1371). دستور زبان داستان. اصفهان: نشر فردا.
ـ اشتاین‌سالتز، آدین (1383). سیری در تلمود. ترجمة باقر طالبی دارابی. قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
ـ امامی، علیرضا (1390). «ویژگی‌های زبانی انیس‌القلوب». فرهنگ‌نویسی (ویژه‌نامة نامة فرهنگستان). ش4. صص65ـ113.
ـ بیشاپ، لئونارد (1374). درس‌هایی دربارة داستان‌نویسی. ترجمة محسن سلیمانی.
تهران: زلال.
ـ پژدو، زرتشت بهرام (1338). زراتشت‌نامه. به‌کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: کتابخانة طهوری.
ـ پورنامداریان، تقی و ناهید طهرانی ثابت (1388). «تداعی و فنون بدیعی». نشریة فنون ادبی. س1. ش1. صص1ـ12.
ـ پیاده‌کوهسار، ابوالقاسم (1389). «نقاط تأثیرگذاری باورهای ایرانی بر دین یهود از مسیر مکاشفه‌گرایی». نیم‌سال‌نامۀتخصصیِپژوهشنامۀادیان. س4. ش7. صص55ـ89.
ـ توحیدی، ابوحیان (بی­تا). الامتاع و المؤامسة. به تحقیق أحمد أمین و أحمد الزِّین. بیروت: دار مکتبة الحیاة.
ـ توفیقی، فاطمه (1389). «تأویل گناهان انبیا در تفاسیر یهودی قرون‌وسطی». مجلة هفت آسمان. ش45. صص30ـ57.
ـ توکلی، حمیدرضا (1391). بوطیقای روایت در مثنوی. تهران: مروارید.
ـ جامی، عبدالرحمن (1377). مثنویعاشقانهوعارفانۀ یوسفوزلیخا. به‌کوشش ناصر نیکوبخت. تهران: مؤسسة انتشارات آوای نور.
ـ حسینی، رضا (1393). «هلنیزم و تأثیر آن بر فرهنگ یهودی». نیستان ادیان و مذاهب. س3. ش4. صص66ـ116.
ـ خان، ظفرالاسلام (1369). نقد و نگرشی بر تلمود. ترجمة محمدرضا رحمتی. قم: مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی.
ـ خطیبی، حسین (1390). فن نثر در ادب فارسی. چ4. تهران: زوار.
ـ خفاجی، ابن‌سنان (1969). سرّالفصاحة. شرح و تصحیح عبدالمتعال الصعیدی. مصر: انتشارات محمد علی صبیح.
ـ داد، سیما (1387). فرهنگ اصطلاحات ادبی. تهران: نشر ثالث.
ـ الدجانی، زاهیه راغب (1393). مفهوم قرآنی و توراتی موسی و فرعون. ترجمة حبیب‌الله عباسی. تهران: سخن.
ـ رابینسن، چیس، اف. (1389). تاریخ‌نگاری اسلامی. ترجمة مصطفی سبحانی. تهران: پژوهشکدة تاریخ اسلام.
ـ رازی، ابوالفتوح (1371). روض‌الجنان و روح‌الجنان. تصحیح محمد‌جعفر یاحقی و محمد‌مهدی ناصح. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
ـ رستگار، اصغر (1394). عهد عتیق: تکوین تورات. جلد اول از مجموعة چهارجلدی عهد عتیق: قصه زندگی و باور یک قوم. تهران: نگاه.
ـ رشید یاسمی، غلامرضا (1392). آیین نگارش تاریخ. به‌اهتمام عبدالکریم جربزه‌دار.
تهران: اساطیر.
ـ روزنتال، فرانتس (1384). تاریخ و تاریخ‌نگاری در اسلام. ترجمة اسدالله آزاد. مشهد: مؤسسة چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
ـ زجاجی (1382). همایون‌نامه. نیمة دوم. به‌تصحیح علی پیرنیا. تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ ــــــ (1390) همایون‌نامه. نیمة اول. به‌تصحیح علی پیرنیا. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
ـ شاهاک، اسرائیل (1378). تاریخ یهود، آیین یهود: سابقة سه‌هزارساله. ترجمة رضا آستانه‌پرست. تهران: قطره.
ـ طبرسی، فضل‌بن ‌حسن (1384). مجمع‌البیان ‌فی تفسیر‌القرآن. تهران: ناصر‌خسرو.
ـ طوسی، محمد‌بن‌ حسن (1389). التبیان فی تفسیرالقرآن. تصحیح احمدحبیب عاملی. بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
ـ فردوسی، ابوالقاسم (1369). یوسفوزلیخا. به‌کوشش دکتر حسین محمدزاده صدیق. تهران: آفرینش.
ـ کالر، جاناتان (1382). نظریة ادبی. ترجمة فرزانه طاهری. تهران: نشر مرکز.
ـ گارودی، روژه (1375). تاریخ یک ارتداد. مترجم مجید شریف. تهران: مؤسسة خدمات فرهنگی رسا.
ـ گلبن، محمد (1370). بهار و ادب فارسی. ج1. تهران: امیرکبیر.
ـ لازار، ژیلبر (1384). شکل‌گیری زبان فارسی. ترجمة مهستی بحرینی. تهران: هرمس.
ـ مدبری، محمود و نجمه حسینی سروری (1387). «از تاریخ روایی تا روایت داستانی». گوهر گویا. س2. ش6. صص1ـ28.
ـ‌ مکارم شیرازی، ناصر و دیگران (1391). تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب ‌الاسلامیه.
ـ مکاریک، ایرنا ریما (1385). دانش‌نامة نظریه‌های ادبی معاصر. ترجمة مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگاه.
ـ میثمی، جولی اسکات (1391). تاریخنگاری فارسی. ترجمۀ محمد دهقانی. تهران: ماهی.
ـ نتضر، آمنون (1352). منتخب اشعار فارسی از آثار یهودیان ایران. تهران: فرهنگ ایران‌زمین.
ـ ولف، جانت (1367). تولید اجتماعی هنر. ترجمة نیره توکلی. تهران: نشر مرکز.
ـ یونسی، ابراهیم (1365). هنر داستان‌نویسی. تهران: سهروردی.
- Ben-Amos, D. (1999). "Jewish Folk Literature". Oral Tradition. 14/1. pp. 140-274.
- Gesenius, W. (1932). Hebrew and Chaldee Lexicon to the Old Testament Scriptures. Samuel Prideaux Tregelles (Trans.). London: Samuel Bagster &  Sons.
- Gindin, T.E. (2014). The Early Judaeo-Persian Tafsirs of Ezekiel: Text. Translation, Commentary. Vol. III: Grammar. 
- Marzolph, U. (1990). "Judeo-Persian Narratives" in Jewish Folklore and Ethnology Review. Vol. 12. No.1-2. Special Issue: Jewish Women. p.14.
- Spuler, B. (1962). "The Evolution of Persian Historiography" in Historians of the middle East. B. Lewis & P.M. Holt (Eds.). London: Oxford University Press. pp. 126-132.