نشانه‌های اضطراب در رمان درخت انجیر معابد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه ادبیات دانشگاه پیام نور تهران

2 هیات علمی دانشگاه پیام نور تهران

3 گروه ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور تهران

چکیده

نشانه ـ معناشناسی گفتمانییکی از نقدهای جدید بوده که با بررسی فرایندهای عاطفی در متن به  نقد روان‌کاوانه یاری می­رساند. درخت انجیر معابد آخرین رمان احمد محمود است که نویسنده ضمن نقل داستان، درونیات شخصیت­ها را بیان کرده است. برخی شخصیت­های رمان تحت تأثیر محیط خانوادگی و نابرابری­های اجتماع، برآمده از جدال سنت و مدرنیته، دچار عقدة حقارت و اضطراب می­شوند که اعمال، گفتار و سبک زندگی آنان را تحت تأثیر قرار می­دهد؛ از این رو می­توان جنبه­های مختلف آن را طبق نشانه ـ معناشناسی گفتمانی و نظریة روان‌کاوانة آدلر و هورنای که بر نقش مؤثر فرهنگ و اجتماع در ایجاد عقدة حقارت تأکید داشتند، بررسی کرد.
در این پژوهش، نگارندگان با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی به واکاوی رفتار و گفتار سه شخصیت اصلی رمان یعنی تاج­الملوک، فرامرز و فرزانه پرداخته‌اند که طبق گفتمان عاطفی و نظریة کارن هورنای در مرحلة بیداری هیجانی با نقص پوستی و اضطراب­هایی همچون تنهایی، ناامیدی و تأثیر محیط (تبعیض اجتماع) مواجه می­شوند و برای جبران، از پرخاشگری، کینه و انتقام بهره می­گیرند و هویت عاطفی خود را بروز می­دهند. گفتمان عاطفی در این رمان نمود بیشتری دارد و باعث به‌وجود آمدن گفتمان­های کنشی از نوع القایی و مرام­مدار در شخصیت­های داستان می­شود.
 

کلیدواژه‌ها


ـ آریانپور، ا.ح. (1357). فرویدیسم با اشاراتی به ادبیات و عرفان. تهران: ابن‌سینا.
ـ اسکندری، حسین (1392). «بررسی نقش و اهمیت گفتمان در روانشناسی گفتمانی». فصلنامة اندازه‌گیری تربیتی. د4. ش14. صص65ـ88.
ـ آقاخانی بیژنی، محمود (1396). «جلوه­های ترس و اضطراب در رمان زمین سوخته». فصلنامة نقد ادبی. س10. ش37. صص7ـ28.
ـ برونو، فرانک (1384). فرهنگ توصیفی روانشناسی. ترجمة فرزانه طاهری و مهشید یاسائی. چ3. تهران: ناهید.
ـ بیات، عبدالرسول (1386). فرهنگ واژه‌ها، درآمدی بر مکاتب و اندیشه­های معاصر. تهران: مؤسسة اندیشه و فرهنگ دینی.
ـ پاینده، حسین (1390). گفتمان نقد: مقالاتی در نقد ادبی. تهران: نیلوفر.
ـ پویان، مجید (1389). «بررسی جایگاه زنان در داستان­های کوتاه احمد محمود». مطالعات زنان. س8. ش3. صص39ـ58.
ـ جلالی طحان زهرا و شهلا خلیل­اللهی (1396). «نشانه ـ معناشناسی نظام­های گفتمانی شوشی در ’لالایی لیلی‘ اثر حسن بنی‌عامری». دوفصلنامة ادبیات دفاع مقدس دانشگاه شاهد. د1. ش1. صص15ـ26.
ـ خدادادی، فضل‌الله و سیدعلی قاسم­زاده (1397). «رویکرد گفتمان کنشی القایی در ادبیات داستانی». دوماهنامة علمی ـ پژوهشی جستارهای زبانی. د9. ش6. صص25ـ47.
ـ راس، اُ. آلن (1373). روانشناسی شخصیت. ترجمة سیاوش جمالفر. تهران: بعثت.
ـ شعیری، حمیدرضا (1385). تجزیه و تحلیل نشانه ـ معناشناختی گفتمان. تهران: سمت.
ـ ـــــــــــــــــ (1395). نشانه ـ معناشناسی ادبیات: نظریه و روش تحلیل گفتمان ادبی. تهران: مرکز نشر آثار علمی دانشگاه تربیت مدرس.
ـ شعیری، حمیدرضا و ترانه وفایی (1388). راهی به نشانه ـ معناشناسی سیال با بررسی موردی ققنوس نیما. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ فارسی، بهنام، فاطمه شهریاری و محمدمهدی سمتی (1396). «عقدة حقارت در رمان ’لاتذروه الریاح‘». مجلة انجمن ایرانی زبان عربی. ش45. صص113ـ140.
ـ قبادی، حسینعلی و مجید هوشنگی (1388). «نقد و بررسی روانکاوانه شخصیت زال از نگاه آلفرد آدلر». فصلنامة نقد ادبی. س2. ش7. صص92ـ119.
ـ کوپا، فاطمه و دیگران (1394). «شگردهای طنزپردازی در رمان مدار صفردرجه احمدمحمود». فصلنامة تخصصی مطالعات داستانی. س2. ش3. صص5ـ20. 
ـ لاندین، رابرت (1378). نظریه‌ها و نظام­های روانشناسی. ترجمة یحیی سیدمحمدی. تهران: نشر ویرایش.
ـ محمود، احمد (1379). درخت انجیر معابد. 2 ج. ج1ـ2. تهران: معین.
ـ منصور، محمود (1343). احساس کهتری. تهران: آسیا.
ـ منوچهریان، پرویز (1368). عقدة حقارت. تهران: گوتنبرگ.
ـ میرزایی، فرامرز و احمدجمال امیدی (1394). «پویایی زندگی در رقابت: تحلیل نشانه ـ معناشناختی گفتمانی در داستان کوتاه ’خلأ‘». دوماهنامة جستارهای زبانی. د6. ش7. صص237ـ260.
ـ میرصادقی، جمال و میمنت میرصادقی (1377). واژه­نامة هنر داستان­نویسی. تهران: کتاب مهناز.
ـ ناصحی، عباسعلی و فیروزه رییسی (1386). «مروری بر نظریات آدلر». فصلنامة تازه‌های علوم شناختی. ش33. صص55ـ66.
ـ نصیحت، ناهید و دیگران (1391). «نشانه ـ معناشناختی ساختار روایی داستان ’وما تشاون‘ براساس نظریة گرماس». دوفصلنامة نقد ادبی معاصر عربی. س2. ش3. صص40ـ63.
ـ ــــــــــــــــــــــ (1392). «بررسی نشانه ـ معناشناختی ساختار روایی داستان کوتاه لقاء فی لحظه رحیل». فصلنامة جستارهای زبانی. د4. ش2. صص199ـ220.
ـ هورنای، کارن (1348). عصبیت و رشد آدمی. ترجمة محمدجعفر مصفا. تهران: ابن‌سینا.
ـ ــــــــــــ (1365). شخصیت عصبی زمان ما. ترجمة محمدجعفر مصفا. تهران: نشر گفتار.
- Foss, Brian M. (Ed.) (1973). New Horizons in psychology. Middlesex [Eng]: Penguin.
- Eysenck, H. J. (Hans Jurgen) (1962). Know your Own.I.Q. Middlesex: Penguin.
- Taylor, A. & B.M. Foss (Eds.) (1977). Introduction psychology: An experimental approach. Harmondsworth Middlesex: Penguin.