تحلیل روایت‌شناختی نگارة‌ «بر تخت نشستن اسکندر» در شاهنامة بزرگ ایلخانی برپایة الگوی نشانه‌شناسی اجتماعی تصویر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری پژوهش هنر، دانشگاه هنر اصفهان

2 استادیار پژوهش هنر، دانشگاه هنر اصفهان

3 دانشیار هنر اسلامی، دانشگاه هنر اصفهان

چکیده

نام و تصویر اسکندر از پرتکرارترین درون‌مایه‌های مطرح‌‌شده در ادبیات فارسی و هنر ایرانی از دوران ساسانیان به‌بعد است. در برگ‌های بازمانده از شاهنامة بزرگ ایلخانی موسوم به «دموت» نیز روایت‌هایی از زندگی اسکندر در دوازده نگاره دیده می‌شود. در این پژوهش، با پرداختن به تحلیل نگارة «بر تخت نشستن اسکندر» ‌کوشش می‌شود دگرسانی میان متن تصویری نگاره با متن ادبی شاهنامه پی‌جویی و نشانه‌های درون‌متنی و معانی پنهان آن‌‌ها آشکار شود. با یافتن مرزهای این دگرسانی می‌توان دریافت که نگارگر تا کجا به متن شاهنامه وفادار مانده و تا چه اندازه درپی دستیابی به دلالت‌های معنایی و احیای گفتمان دیداری خاص خود و یا دوران تاریخی خویش بوده است. مقالة حاضر پژوهشی روایت‌شناختی برپایة نگرش نشانه ـ معناشناسی روایی است که با هدف خوانش سویه‌های اجتماعی نشانه‌های تصویری، از الگوی نشانه‌شناسی اجتماعی کرس و ون ‌لیوون استفاده شده است. در الگوی نشانه‌شناسی اجتماعی، نه‌‌تنها بررسی خطوط، رنگ‌ها و حرکت نور و آفرینش حجم‌ها درجهت بالندگی و تفسیر دلالت‌های معنایی به‌کار گرفته می‌شوند، بلکه به اثرات و جریان‌های خارج از تصویر مانند بافت فرهنگی، مذهبی، سیاسی و اجتماعی دوران آفرینش اثر نیز پرداخته می‌شود. بر این اساس، پژوهش حاضر وجود دگرسانی میان متن تصویری با متن ادبی را در نگارة «بر تخت نشستن اسکندر»، به‌‌مثابة تلاش هنرمند برای استقلال در خلق نگاره و تبدیل اثر هنری به بازنمودی از افکار زمانة خویشتن می‌داند. 
 

کلیدواژه‌ها


ـ قرآن کریم (1375). ترجمة بهاالدین خرمشاهی. تهران: دوستان.
ـ احمدخانی، محمدرضا (1392). نشانه‌شناسی زبان و هنر. تهران: گمان.
ـ اوسپنسکی و دیگران (1388). معنای شمایل‌ها. ترجمة مجید داوودی. تهران: سورة مهر.
ـ اوکویرک و دیگران (1390). مبانی هنر نظریه و عمل. ترجمة محمدرضا یگانه‌دوست.
تهران: سمت.
ـ پرتویی، پروین (1392). پدیدارشناسی مکان. چ2. فرهنگستان هنر.
ـ حقایق، آذین و فرزان سجودی (1394). «تحلیل معناشناختی دو نگاره از شاهنامه براساس الگوی نشانه‌شناسی اجتماعی تصویر». نشریة هنرهای زیبا، هنرهای تجسمی، د20. ش2. صص5ـ12.
ـ حیدری، آرزو و ذوالفقار علامی (1396). «بررسی گفتمان روایی در شاهنامه». پژوهشنامة ادب حماسی. س13. ش1. صص115ـ135.
ـ خیری، مریم، اشرف موسوی‌لر و فرزان سجودی (1394). «نگاه به‌مثابة یک منبع نشانه‌ای در نگارگری ایرانی (تا اواسط دوران صفوی)». دوفصلنامة علمی پژوهشی دانشگاه هنر. ش16. صص24ـ32.
ـ سجودی، فرزان (1390). نشانه‌شناسی: نظریه و عمل. تهران: نشر علم.
ـ شعیری، حمیدرضا (1392). نشانه، معناشناسی دیداری. تهران: سخن.  
ـ ـــــــــــــــــ (1393). نشانه‌شناسی کاربردی. تهران: نشر علم.
ـ علوی‌مقدم، مهیار، فیروزه کاویان و زهرا بهرامیان (1396). «کاربرد روایت‌شناسی ’نظریة زمان در روایت‘ ژرار ژنت در رمان جای خالی سلوچ». دوفصلنامة روایت‌شناسی. س1. ش2. صص1ـ25.
ـ فردوسی، ابوالقاسم (1391). شاهنامه. به‌کوشش جلال خالقی مطلق. ج6. چ4. تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
ـ کرس، گونتر و تئودور ون لیوون (1395). خوانش تصاویر. مترجم سجاد گبکانی. تهران: هنر نو.
ـ کلیم کایت، هانس یوآخیم (1384). هنر مانوی. مترجم ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: اسطوره.
ـ مجتهدی، کریم (1395). مغولان و سرنوشت فرهنگی ایران. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ میراحمدی، مریم (1390). تاریخ تحولات ایران‌شناسی: پژوهشی در تاریخ فرهنگ ایران در دوران باستان. تهران: ظهوری.
ـ میرزایی پرکلی، جعفر و سیما محمدی کشکولی (1396). «خوانش روایت‌های تصویری: درآمدی بر زیباشناسی نلسون گودمن». مجلة جهانی رسانه. دانشگاه تهران.
ـ نجومیان، امیرعلی (1394). نشانه در آستانه (جستارهایی در نشانه‌شناسی). تهران: فرهنگ نشر نو.
- Sims, E. et al. (2002). Peerless images: Persian painting and its sources. Yale University Press.