تحلیل شخصیت‌ها در داستان عقرب روی پله‌های راه‌آهن اندیمشک از حسین مرتضاییان آبکنار با رویکرد فیلیپ هامون

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور، نیشابور، ایران

2 استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور، نیشابور، ایران

چکیده

شخصیت محوری­ترین عنصر داستانی است و بررسی آن وجوه جدیدی از داستان را هویدا می­کند. دربارة شخصیت­شناسی تاکنون نظریه­های گوناگونی بیان شده است؛ اما هیچ‌کدام جامعیت دیدگاه فیلیپ هامون را ندارد. در نظریۀ او، شخصیت­ها در سه دستۀ «مرجعی (تاریخی، اسطوره­ای مجازی و اجتماعی)»، «اشاره­گر به نویسنده و خواننده» و «به‌یادآورنده» جای می­گیرند. سطوح وصف شخصیت در ابعاد ظاهری، روحی و اجتماعی نمود می­یابد و دال و مدلول در شناسایی شخصیت­ها کارکرد مهمی دارند. در پژوهش کیفی حاضر، با تکیه بر منابع کتابخانه­ای و روش تحلیل محتوا، شخصیت­های داستان عقرب روی پله­های راه­آهن اندیمشک از حسین مرتضاییان آبکنار، به‌عنوان یکی از برجسته­ترین داستان­های دفاع مقدس، براساس آرای فیلیپ هامون بررسی شده است. نتایج تحقیق نشان می­دهد شخصیت­های داستان عمدتاً اجتماعی (سرباز) و مجازی (یأس، ترس و مرگ) هستند که با محتوای کلی اثر، یعنی جنگ تحمیلی ایران و عراق، سازگاری دارند. اشاره­گرهای داستان عمدتاً بیانگر حضور نویسنده هستند. این بدان معناست که آبکنار با برجسته کردن نقش راوی دانای کل، به خواننده­محوری و خوانش­های متعدد از داستان اعتقادی نداشته است. سطوح وصف داستان اغلب در لایه­های ظاهری و روانی نمود یافته‌اند. بررسی مدلول­ها اثبات می‌کند که بیشتر اطلاعات دربارۀ شخصیت­ها از جانب اطرافیان آن‌ها دراختیار مخاطب قرار گرفته؛ اما تحلیل دال­ها بیانگر تناقض آشکار میان نام شخصیت­ها و عملکردشان در داستان است که این موضوع با توجه به اختیاری بودن ارتباط دال و مدلول، قابل توجیه است. مرتضی، شخصیت اصلی داستان، به‌لحاظ زمانی در حال و گذشته حضور دارد تا با یادآوری خاطرات خوشایند پیشین، تنش­های درونی خود را برای لحظاتی کاهش دهد.
 

کلیدواژه‌ها


منابع
- احمدی، بابک (1370). ساختار و تأویل متن. 2ج. تهران: نشر مرکز.
- اخوت، احمد (1371). دستور زبان داستان. اصفهان: نشر فردا.
- براهنی، رضا (1362). قصه­نویسی. چ3. تهران: نشر نو.
- بیات، حسین (1387). داستان­نویسی جریان سیال ذهن. تهران: علمی و فرهنگی.
- پراین، لارنس (1366). تأملی دیگر درباب داستان. مترجم محسن سلیمانی. چ3. تهران: انتشارات حوزة هنری، سازمان تبلیغات اسلامی.
- داد، سیما (1392). فرهنگ اصطلاحات ادبی. چ6. تهران: مروارید.
- دینه­سن، آنه ماری (1380). درآمدی بر نشانه­شناسی. ترجمۀ مظفر قهرمان. آبادان: پرسش.
- صفوی، کوروش (1380). از زبان­شناسی به ادبیات؛ شعر. تهران: پژوهشگاه فرهنگ
و هنر اسلامی.
- فورستر، مورگان (1357). جنبه­های رمان. ترجمۀ ابراهیم یونسی. چ2. تهران: حبیبی.
- مرتضاییان آبکنار، حسین (1386). عقرب روی پله­های راه­آهن اندیمشک. چ3. تهران:
 نشر نی.
- مکاریک ایرنا ریما (1384). دانشنامة نظریه‌های ادبی معاصر. ترجمه مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران: آگه.
- میرصادقی، جمال (1367). عناصر داستان. تهران: شفا.
- ــــــــــــــــ (1382). ادبیات داستانی (قصه، رمانس، داستان کوتاه، رمان). چ4. تهران: علمی.
- هامون، فیلیپ (1990م). سمیولوجیه الشخصیه الرواییه. ترجمۀ سعید بنگراد. المغرب: دارالکلام.
- استون، الین و جرج ساوانا (1382). «نشانه­شناسی شخصیت». ترجمۀ داوود زینلو. مجلۀ فرهنگ و هنر. ش55. صص48ـ63.  
- عامری، محمدعلی، علی‌باقر طاهری­نیا و معصومه شبستری (1395). «نشانه­شناسی ادبی شخصیت فرعون در قرآن کریم». فصلنامۀ پژوهش­های ادبی ـ قرآنی دانشگاه اراک. س4. ش2. صص143ـ164.
- فاتحی، حسن، فرامرز میرزایی و بی‌بی‌راحلیل سن­سبلی (1395). «بررسی عنصر شخصیت در رمان ’خالتی صفیه و الدیر‘ اثر بهاء طاهر». دوفصلنامۀ پژوهش نقد ادب معاصر عربی دانشگاه یزد. س6. ش13. صص77ـ99.
- عبداللهیان، حمید (1378). «دربارة ادبیات داستانی: داستان و شخصیت‌پردازی». مجله هنر ادبیات داستانی. ش50. صص31ـ39.
- ــــــــــــــ (1380). «شیوه‌های شخصیت‌پردازی». ادبیات داستانی. فروردین، اردیبهشت و خرداد. ش54.
- Saussure, F. (1973). de Course de Linguistique Generale. Paris: Tullio de Maure.