واکاوی روند روایت‌‌گری هزار و یک ‌شب در گذر از مربع معنایی به مربع تنشی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای زبان‌شناسی، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساری، ساری، ایران

2 استادیار، گروه زبان‏شناسی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

چکیده

این جستار برآن است تا با بررسی فرایند گذر از الگوی کنشی و مربع معنـایی به‌سوی مربع تنشی، به نحوة شکل‌گیری فرایند حسی ـ ادراکی در روند داستان‌سرایی هزارو‌یک‌شب بپردازد تا پاسخی برای این مهم بیابد که چگونه کارکرد ساختار روایی تودرتو در هزارویک‌شب، از مربع معنایی پا فراتر می‌گذارد و به فرایند تنشی رخنه می‌کند، شرایط گفتمـانی را تغییـر مـی‌دهـد و به تولید معناهای سیال و درنهایت به تنش گستره‌ای و فشاره‌ای می‌انجامد. در هزارویک‌شب، همه‌چیز از نقصان معنا آغاز می‌شود. بحران‌زدگی عاطفی که حاصل جبر بیرونی است، شهریار را به کنش‌گزار انتقام‌جو تبدیل می‌کند؛ اما با حضور راوی هوشمند، شهرزاد، فرایند روایی آغاز می‌شود. روایت، کارکرد رفع نقصان خود را در شیوۀ حضور راوی در کنار شهریار نشان می‌دهد. حضور مستمرِ راوی با گفتمانی معنادار، شرایط نابسامان را به‌‌تعلیق در‌می‌آورد و روایتگری به سیر استعلای معنایی و ایجاد تنش بین کنشگران اصلی سوق داده می‌شود. انفصال از اُبژۀ انتقام و اتصال به اُبژۀ ارزشی که پیوند شهریار با خود و هستی پیرامونش است، حرکتی جدید را تبیین می‏کند که درنهایت به تغییر و بازآفرینیِ نشانه‌ای می‌انجامد. شهرزاد با بهره‌گیری از زبان روایت، موقعیت نابسامان روحی شهریار را بهبود می‌بخشد و سرانجام با تزریق انژری در فضای گفتمانی باعث می‏شود تا شرایط تثبیت گردد و سپس به شرایط رهایی‌بخش تبدیل شود و شهریار درمقابل معنای جدیدی از زندگی و هستی قرار بگیرد.

کلیدواژه‌ها


ابوت، اچ. پورتر (1397). سواد روایت. ترجمۀ رؤیا پورآذر و نیمام اشرفی. تهران: نشر اطراف. ##بیضایی، بهرام (1395). هزار افسان کجاست؟. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.## پراپ، ولادیمیر (1368). ریخت‌شناسی قصه‌های پریان. ترجمۀ فریدون بدره‌ای. تهران: توس. ## ثمینی، نغمه (1379). عشق و شعبده: پژوهشی در هزارویک‌شب. تهران: نشر مرکز. ##خراسانی، محبوبه (1383). «ریخت‌شناسی هزار‌ویک‌شب». فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی. ش 6. صص 45ـ66. ##خراسانی، محبوبه (1387). درآمدی بر ریخت‌شناسی هزارویک‌شب. اصفهان: تحقیقات نظری. ##زختاره، حسن (1397). «بررسی نشانه ـ معناشناسی کارکرد انگیزشی گفته‌پردازی در هزارویک‌شب، از میرایی تا نامیرایی». فصلنامۀ جستارهای زبانی. ش 43. صص 139ـ159. ##شعیری، حمیدرضا (1388). «از نشانه‌شناسی ساخت‌گرا تا نشانه ـ معناشناسی گفتمانی». فصلنامۀ نقد ادبی. س 2. ش 8. صص 33ـ51. ##شعیری، حمیدرضا (1391 الف). مبانی معناشناسی نوین. تهران: سمت. ##شعیری، حمیدرضا (1391 ب). «تحلیل نشانه ـ معناشناختی خلسه در گفتمان ادبی». فصلنامۀ پژوهش‌ ادبی. س 9. ش 36 و 37. صص129ـ146. ##شعیری، حمیدرضا (1393). «الگوی مطالعۀ انواع نظام‌های گفتمانی: بررسی نظام‌های روایی، تنشی، حسی، تصادفی و اتیک از دیدگاه نشانه ـ معناشناختی» در مجموعه‌مقالات نخستین کارگاه تحلیل گفتمان. صص 53ـ70. ##شعیری، حمیدرضا (1394). «مقاومت، ممارست و مماشات گفتمانی: قلمروهای گفتمان و کارکردهای نشانه ـ معناشناختی آن». مجلۀ جامعه‌شناسی ایران. د 16. ش 1. صص110ـ128. ##شعیری، حمیدرضا (1395). نشانه ـ معناشناسی ادبیات (نظریه و روش تحلیل گفتمان ادبی. تهران: انتشارات دانشگاه تربیت مدرس.##شعیری، حمیدرضا و دینا آریانا (1390). «چگونگی تداوم معنا در چهل نامۀ کوتاه به همسرم از نادر ابراهیمی». فصلنامۀ نقد ادبی. س 4. ش 14. صص 161ـ185. ## علوی‌مقدم، مهیار و سوسن پورشهرام (1387). «کاربرد الگوی کنشگر گرمس در نقد شخصیت‌های داستانی نادر ابراهیمی». مجلۀ گوهر گویا. س 2. ش 8. صص 95ـ166.## قاسم‌نیا، شکوه و نرگس آبیار (1390). قصه‌های هزارویک‌شب ادبیات ایران از دیروز تا امروز. تهران: نشر پیدایش.##گرمس، آلژیرداس ژولین (1389). نقصان معنا. ترجمة حمیدرضا شعیری. تهران: نشر علم. ## محمدی، محمدهادی (1378). روش‌شناسی نقد ادبیات کودکان. تهران: سروش. ##میری، مسعود (1396). جادوی قصه‌ها در هزارویک‌شب به‌همراه نمونه داستان‌ها. مشهد: بوتیمار. ##میری، مسعود (1397). این هزارویک‌شب لعنتی، درباب اینکه چرا؟ و چگونه؟ هزارویک‌شب را بخوانیم. تهران: نگاه. ##هزارویک‌شب (1383). ترجمۀ عبداللطیف طسوجی تبریزی. چ 4. تهران: نگاه. ##Abbott, H. P. (2018). Narrative Literacy (in Farsi). Roya Pourazar & Nima Ashrafi (Trans.). Tehran: Atraf Publications.##Alavi Moghadam, M., & Pourshahram, S. (2008). “Application of Greimas’s actor model in critique of Nader Ebrahimi’s fictional characters” (in Farsi). Journal of Gohar-e Guya. Vol. 1. No. 8. pp. 95 -166.##Beyzai, B. (2016). Where is a Thousand Charms? (in Farsi). Tehran: Enlightenment and Women's Studies. ##Greimas, A. J. (1972). Essais de Sémiotique Poétiques. Paris: Larousse. ##Greimas, A. J. (1983). Structural Semantics: An Attempt at a method. Daniel McDowell, Ronald Schieifer and Velie (Trans.). Lincoln: Nebraska University Press. ##Greimas, A. J. (1986). Sémantique Structurale. Paris: PUF##Greimas, A. J. (2010). De l'imperfection (in Farsi). Hamidreza Shairi (Tr.). Tehran: Elm Publications. ##Khorasani, M. (2004). “Morphology of One Thousand and One Nights” (in Farsi). Journal of Literary Research. No. 6. pp. 45-66. ##Greimas, A. J. (2009). An Introduction to the Morphology of the Thousand and One Nights (in Farsi). Isfahan: Theoretical Research. ##Miri, M. (2017). The magic of stories in One Thousand and One Nights with sample stories (in Farsi). Mashhad: Butimar. ##Miri, M. (2018). This damn thousand and one nights, about why? and how? Let's read One Thousand and One Nights (in Farsi). Tehran: Negah. ##Mohammadi, M. H. (1999). Methodology of criticizing children's literature (in Farsi). Tehran: Soroush. ##One Thousand and One Nights. (2004). Translated into Farsi by Abdol-Latif Tasuji Tabrizi. Tehran: Negah Publishing Institute. ##Propp, V. (1985). Theory and History of Folklore. The University of Minnesota Press. ##Propp, V. (1989). Morphology of fairy tales (in Farsi). Fereydoun Badrehi (Tr.). Tehran: Toos Publications. ##Qasemnia, Sh., & Abyar, N. (2011). Tales of One Thousand and One Nights, Iranian Literature: from Yesterday to Today (in Farsi). Tehran: Peydayesh publications. ##Shairi, H. R., & Aryana, D. (2011). “How the meaning continues in ‘forty short letters to my wife’ by Nader Ebrahimi” (in Farsi). Quarterly Journal of Literary Criticism. No. 14. pp. 161-185. ##Shairi, H. R. (2012a). Fundamentals of Modern Semantics (in Farsi). Tehran: SAMT Publications. ##Shairi, H. R. (2012b). “Semio-semantic analysis of ecstasy in literary discourse” (in Farsi). Journal of Literary Research. Nos. 36 & 37. pp. 129-146. ##Shairi, H. R. (2014). “A model for studying discourse systems: a study of narrative, tension, sensory, random, and ethics systems from a semio-semantic perspective” (in Farsi). In Proceedings of the first workshop on discourse analysis. pp. 53-70. ##Shairi, H. R. (2015). “Resistance, practice and discourse appeasement: the domains of discourse and its semio-semantic functions” (in Farsi). Iranian Journal of Sociology. Vol. 16. No. 1. pp. 110-128. ##Shairi, H. R. (2016). Semio-semantics of literature (theory and method of literary discourse analysis (in Farsi). Tehran: Tarbiat Modarres University Press. ##Zakhtareh, H. (2018). “A Study of Semio-Semantics of Motivational Function of Discourse in One Thousand and One Nights, from Mortality to Immortality” (in Farsi). Linguistic Investigations. No. 43. pp. 139-159. ##