بررسی شیوه تولید بیناگفتمانی در حکایت‌های مولانا از منظر تحلیل گفتمان انتقادی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

گروه زبان‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران، ایران

چکیده

درک هر گفتمان صرفاً فهم ساده‌ای از متن یا معنای آن نیست. هر متن درون بافت مشخصی تولید و درک می‌شود. در پژوهش حاضر، شیوۀ تولید گفتمان و روابط بیناگفتمانی در برخی از حکایت‌های مولانا از منظر تحلیل گفتمان انتقادی بررسی شده است. مسئلۀ اصلی پژوهش حاضر این است که در حکایت‏های مولانا مرز گفتمانی برداشته شده و از طریق رابطه‏ای دیالکتیکی، هر گفتمان در گفتمانی دیگر انعکاس یافته و سپس به عرصۀ انتقادی راه گشوده است. پرسش تحقیق عبارت است از: در چه شرایطی تعامل و تطابق صورت‏های بیانی و محتوایی منجر به تولید بیناگفتمانی در حکایت‏های مولانا می‏گردد. داده‏ها از حکایت‌های مثنوی و دیوان شمس گردآوری شده‌ است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که روابط بیناگفتمانی در تولید نظام گفتمانی مورد نظر مولانا در حکایت‌هایش چگونه قابل مشاهده و تبیین است. برمبنای تحلیل‌ها، شیوه‌های مختلف تولید روابط بیناگفتمانی از طریق تعامل صورت‌های بیانی و محتوایی در حکایت‌ها خلق می‌شود. مولانا در این حکایت‌ها از متن اصلی داستان فراتر می‌رود، مرز بین حکایت‌ها را فرومی‌ریزد و یک فضای بیناگفتمانی را از طریق انتقال گفتمانی در گفتمان دیگر خلق می‌کند تا مضامین عرفانی را در بافت موقعیتی مناسب به‌کار ‌ببرد. این بیناگفتمانی‌ها محصول گفتمان عرفانی مولانا است که در قالب ارجاع به کنشگر، ارجاع به رویداد مشابه، اشاره و یادآوری و انتقال استدلال‏های اصلی شکل گرفته‌ است. در این مقاله، ایدئولوژی و اندیشۀ مولانا در آفرینش حکایت‌ها بیش از پیش نمایان و هویت عرفانی او به‌خوبی بازنمایی شده است. مولانا با توانایی خارق‌العاده‌اش گفتمان‌های مختلف را در حکایت‌ها بازتولید و روابط بیناگفتمانی را منعکس کرده است.

کلیدواژه‌ها


آقاگل‌زاده، فردوس و حسین فیروزیان (1394). «بررسی ایدئولوژی در متون ترجمه‌شدۀ انگلیسی در چارچوب تحلیل گفتمان انتقادی». مجلۀ زبان‌شناسی گویش خراسان. دانشگاه فردوسی مشهد. ش 4. صص 25ـ31. ##بلور، مریل و توماس بلور (1391). مقدمه‏ای بر روند تحلیل گفتمان انتقادی‏. ترجمۀ علی رحیمی و امیرحسین شاه‌بالا. تهران‏: جنگل. ##پورابراهیم‏، شیرین (1395). «استعارۀ تصویری در تحلیل انتقادی کلام». نشریۀ پژوهش‏های زبان‌شناسی‏. س 8. ش 1. صص 37ـ41. ##حسینی‏، سید محسن (1386). «مناسبات بینامتنی معارف بهاءولد و مثنوی معنوی». فصلنامۀ انجمن زبان و ادبیات فارسی‏. س 4. ش 16. صص 57ـ92. ##شعیری‏، حمیدرضا و دیگران‏ (1391). «از مناسبات بینامتنی تا مناسبات بینارسانه‏ای‏؛ بررسی تطبیقی متن و رسانه‏». فصلنامۀ پژوهش‏های زبان و ادبیات تطبیقی‏. ش 2. صص 131ـ152. ##شعیری‏، حمیدرضا (1394). «مقاومت، ممارست و مماشات گفتمانی: قلمروهای گفتمان و کارکردهای نشانه‌معناشناختی آن». مجلۀ جامعه‌شناسی ایران. د 16. ش 1. صص 110ـ128. ##شعیری‏، حمیدرضا (1395 الف). تجزیه و تحلیل نشانه ـ معنا شناختی گفتمان. تهران: نشر سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت). ##شعیری‏، حمیدرضا (1395 ب). نشانه‌معناشناسی ادبیات. تهران: انتشارات دانشگاه تربیت مدرس. ##شعیری‏، حمیدرضا و ابراهیم کنعانی (1393). «نشانه ـ معناشناسی هستی‏محور: از بر‏هم‌کنشی تا استعلا براساس گفتمان رومیان و چینیان مولانا». دوماهنامۀ جستارهای زبانی. ش 2. صص 173ـ195. ##ذاکری‏، احمد (1395). «تحلیل انتقادی گفتمان عرفانی در غزل‏های حافظ». مجلۀ پژوهش‏نامۀ نقد ادبی و بلاغت. ش 2. صص 185ـ192. ##رشیدی‏، صفورا و دیگران‏ (1394). «گفتمان‌شناسی انتقادی چوبک در رمان تنگسیر». نشریۀ علم زبان. س 3. ش 4. صص 35ـ41. ##زهره‌وند‏، سعید و رحیمی منصور‏ (1396). «تحلیل گفتمان انتقادی هویت براساس روش فرکلاف در رسالۀ حی‌بن‌یقظان و رمان‌های رابینسون کروزوئه و جزیرۀ سرگردانی». فصلنامۀ مطالعات نظریه و انواع ادبی‏. س 2. ش 4. صص 97ـ130. ##فرکلاف، نورمن (1389). تحلیل انتقادی گفتمان. ترجمۀ شایسته پیران و دیگران. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. ##محسنی‏، مرتضی ‏(1391). «‏بازتاب زیبایی‌شناختی و جامعه‌شناسی آیات و احادیث در شعر بهار». فصلنامۀ ادبیات دینی. ش 1. صص 157ـ173. ##ناصری‏، زهره و دیگران‏‏ (‏1394). «تحلیل گفتمان انتقادی داستان مرگ بونصر مشکان براساس رویکرد فرکلاف». نشریۀ علم زبان. س 3. ش 4. صص 85ـ94. ##نامورمطلق، بهمن ‏(1390). درآمدی بر بینامتنیت‏: نظریه‏ها و کاربردها‏. تهران: سخن. ##نامورمطلق، بهمن (1395). بینامتنیت از ساخت‏گرایی تا پسامدرنیسم‏. تهران‏: سخن. ##نامورمطلق‏، بهمن و منیژه کنگرانی (1388). «از تحلیل بینامتنی تا تحلیل بیناگفتمانی‏». پژوهش‏نامۀ فرهنگستان هنر. ش 12. صص 73ـ94. ##ویدوسن، اچ. جی. (1381) تحلیل گفتمان. ترجمۀ نگار ایل‌غمی و نگار داوری‌اردکانی. تهران: انتشارات جامعه‌شناسان. ##یوسف‌پور‏، محمد و جلال بی‌نظیر ‏ (1390). «قصهها و حکایات مثنوی در خوانش شالوده‌شناسی مولوی» در دومین کنفرانس زبان‌شناسی. دانشگاه علامه طباطبائی. تهران. یورگنسن‏، ماریان (1398). تحلیل گفتمان. ترجمۀ هادی خلیلی‏. تهران‏: نشر نی. ##Bakhtin, M. M. (1984). Problems of Dostoevsky's Poetics. Austin, TX: University of Texas Press. ##Bloor, M., & Bloor, T. (2007). The practice of Critical Discourse Analysis. Oxford University press Inc. ##Bakhtin, M. M. (2012). An Introduction to the process of critical discourse analysis (in Farsi). Ali Rahimi and Amir Hossein Shah Bala (Trans.) Tehran: Jangal Publications. ##Brown, G., & Yule, G. (1989). Discours Analysis. Cambridge: Cambridge University press. ##Cros, E. (2003). Sociocritique. L’Harmattan. ##Dawn, A. (2010). Pragmatics. University of Central Lancashire, UK. ##Fairclough, N. (1992 a). Discourse and Social Change. Cambridge: Polaity press. ##Fairclough, N. (1992 b). “Text and context; Linguistic and intertextual analysis within discourse analysis”. Discourse and society. Vol. 3. No. 2. pp. 193-217. ##Fairclough, N. (1993). Critical discourse analysis and the marketization of public discourse. the universities. ##Fairclough, N. (1995) Critical Discourse Analysis. London: Longman. ## Fairclough, N. (1998). Political discourse in media; An analytical framework, Approaches to Media Discourse. Oxford: Blackwell. ##Fairclough, N. (2010). The Discourse of New Labor. London: Sage publication. ## Fairclough, N. (2010). Critical Analysis of Discourse (in Farsi). Shayestepiran et al. (Trans.). Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance. ##Firoozian, H., & Aghagolzadeh, F. (2015). “Study of ideology in English translated texts in the context of critical discourse analysis” (in Farsi). Journal of Linguistics of Khorasan Dialect. No. 14. pp. 31-25. ##Gledhill, C. (2001). Collocations in science writing, Tubingen: Gunter Narr Verlag. ##Harris, Z. (1952). Grammar use in Analyyis. London: Arnold. ##ـ Harris, Z (1962). “Discourse analysis”. Language. 28, 1, 30. ##Heidegger, M. (1962). Being and Time. New York: Harper & Row. ##Heild, G. (2001). Discourse and social change. London: Polity press. ##Hosseini, S. M. (2007). “Intertextual Relations of Bahawald and Masnavi Manavi” (in Farsi). Scientific-Research Quarterly of the Persian Language and Literature Association. Vol. 5. No. 6. pp. 57-92. ##Jorgensen, M., & Philips, L. (1989). Reproduction and Transformation of the discourse. ##Jorgensen, M., & Philips, L. (2002). Discourse Analysis as Theory and Method. Oxford university press. ##Jurgensen, M. (2020). Discourse Analysis (in Farsi). Hadi Khalili (Tr.). Tehran: Ney Publishing. ##Laclau, E., & Moruffe (1989). Critical Discourse Analysis. Cambridge: Cambridge university press. ##Lotman, Y. (1999). La Sémiosphère. Limoges. PULIM. ##Maingueneau, D. (1995). Genèses du discours. Editions Margada. ##Mills, S. (1997). Discourse. London: Routledge. ##Mohseni, M. (2012). “Aesthetic reflection and sociology of verses and hadiths in spring poetry” (in Farsi). Quarterly Journal of Religious Literature. No. 1. pp. 173-157. ##Namvar Motlagh, B. (2011). Introduction to Intertextuality: Theories and Applications (in Farsi). Tehran: Sokhan. ##Namvar Motlagh, B. (2015). Intertextuality from Constructivism to Postmodernism (in Farsi). Tehran: Sokhan. ##Namvar Motlagh, B., & Kangrani, M. (2009). “From intertextual analysis to interdisciplinary analysis” (in Farsi). Research Journal of the Academy of Arts. No. 12. pp. 94-73. ##Naseri, Z., et al. (2015). “Critical Discourse Analysis of the Story of Bonser Meshkan's Death Based on Fairclough's Approach” (in Farsi). Alam-e Zaban. Vol. 3. No. 4. pp. 94-85. ##Pennycook, A. (1997). Critical applied linguistics. London: Routledge. ##Poorabrahim, Sh. (2016). “Visual Metaphor in Critical Analysis of discourse” (in Farsi). Journal of Linguistic Research. Vol. 8. No. 1. pp. 41-37. ##Rashidi, S., et al. (2015). “Chubak Critical Discourse in Tangsireh” (in Farsi). Science of Language. Vol. 3. No. 4. pp. 41-35. ##Shairi, H. R., & Kanaani, I (2014). “Signs - Existential Semantics: From Interaction to Transcendence Based on Rumi's Roman and Chinese Discourse”. Linguistic Inquiries. Vol. 2. No. 23. pp. 195-173. ##Shairi, H. R. (2015). “Discourse resistance, practice and appeasement: domains of discourse and the functions of its semantic sign” (in Farsi). Iranian Journal of Sociology. Vol. 6. No. 1. pp. 128-110. ##Shairi, H. R. (2016 a). Sign-Semantic Analysis of Discourse (in Farsi). Tehran: Publication of the Organization for the Study and Compilation of University Humanities Books (Position). ##Shairi, H. R. ـ (2016 b). The Semantic Sign of Literature (in Farsi). Tehran: Tarbiat Modares University Press. ##Shairi, H. R., et al. (2012). “From intertextual relations to intermediate relations; Comparative study of text and media” (in Farsi). Quarterly Journal of Comparative Language and Literature Research. No. 2. pp. 152- 131. ##Taylor, S. (2013). What is Discourse Analysis?. Cambridge: Cambridge University press. ##Widowsen, H. G. (2003). Discourse Analysis (in Farsi). Ghami and Davari Ardakani (Trans.). Tehran: Sociologists Publications. ##Wodak, R. (2009). Turning the tabler in Discourse and Society. Oxford: Blackwell. ##Yousefpour, M., & Benazir, J. (2011). “Stories and anecdotes of Masnavi in reading Rumi's foundation studies” (in Farsi) In Article of the second linguistics conference of Allameh Tabatabai University. ##Zakaria, A. (2016). “Critical Analysis of Mystical Discourse in Hafez Ghazals” (in Farsi). Journal of Criticism and Rhetoric of the University of Tehran. No. 2. pp. 192-185. ##Zohrehvandeh, S., & Rahimi, M. (2017). “Critical Discourse Analysis of Identity Based on Fairclough Method in Hayy Ibn Yaqzan and Robinson Crusoe's novels and the Island of Wandering” (in Farsi). Quarterly Journal of Theory Studies and Literary Types.Vol. 2. No. 4. pp. 130-97.##