کارکرد پادگفتمان‌های دینی و آیینی (رفتارهای پشتیبان) در پیشبرد روایت؛ مطالعۀ موردی قصّه‌های عامیانه کوتاه ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، رشتۀ زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

2 دانشیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

چکیده

پادگفتمان‌ها پاره‌گفتارهایی حمایتی با ساختاری متأثر از موتیف‌هایی همچون فرهنگ، آداب و سنن قومی و تباری، شرایط خاص زمانی و مکانی، و اعتقادات دینی، آیینی و اساطیری است که با ایجاد هاله‌های معنایی، هستۀ نظام گفتمانی در روایت را به گونه‌های مختلف تقویت و حمایت می‌کند. در این ‌میان، پادگفتمان‌ها با موتیف‌های دینی و آیینی از پربسامدترین گونه‌های پادگفتمان در زبان و فرهنگ عامیانۀ ایرانی است که با توجه‌ به تأثیر مستقیم زبان و فرهنگ بر ساختار روایتی قصه‌های عامیانۀ ایرانی، این نوع پادگفتمان‌ها در قصه‌ها نیز نمودهای فراوانی دارد که شناخت گونه‌ها و بسامد آن‌ها و نیز چگونگی کارکرد این رفتارهای پشتیبان در قصه‌های عامیانه، روشن‌کنندۀ ابعاد تازه‌ای از ماهیت پادگفتمان‌ها و نقش آن‌ها در پیشبرد روایت خواهد بود. در این پژوهش که با روش تحلیلی و کاربردی و با رویکرد نشانه‌معناشناسی گفتمانی انجام شده، نمود و کارکرد پادگفتمان‌های دینی و آیینی در 35 قصۀ کوتاه عامیانه از کتاب گل به صنوبر چه کرد؟ اثر سید ابوالقاسم انجوی شیرازی بررسی شده است. نتایج تحقیق حاکی از این است که یازده گونه از پادگفتمان‌های دینی و آیینی رایج در زبان و فرهنگ عامیانه در این روایت‌ها نیز نمود یافته که اصل کنش، به‌عنوان هستۀ نظام گفتمانی، در این روایت‌‌ها را با کارکردهایی القایی (دو مورد)، ایجابی (شش مورد) و القایی ـ ایجابی (3 مورد) حمایت معنایی کرده‌‌اند. همچنین یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که پادگفتمان «اعداد مقدس» و پادگفتمان‌های «توبه» و «نذر کردن» به‌ترتیب پربسامدترین و کم‌بسامدترین گونه‌های پادگفتمان دینی و آیینی در این روایت‌هاست.

کلیدواژه‌ها


انجوی شیرازی، سید ابوالقاسم (1396). گل به صنوبر چه کرد؟. پژوهش سید احمد وکیلیان. چ 7. تهران: امیرکبیر.##پاکتچی، احمد، محمدحسین شیرزاد و محمدحسن شیرزاد (1398). «تحلیل زبان‌شناختی ـ بین‌الاذهانیت از انگارۀ نظر در قرآن کریم». کتاب قیّم. س 9. ش 20. صص 7ـ28. ##پایدارفرد، آرزو، مهدی محمدزاده و حسن بلخاری (1397). «تحلیل پادگفتمانی قرآنی دو نگارۀ حضرت یوسف در زندان و حضرت یونس و ماهی در فال‌نامۀ شاه‌طهماسبی». باغ نظر. س 15. ش 69. صص 29ـ38. ##پیش‌قدم، رضا و آتنا عطاران (1392). «نگاهی جامع‌شناسانه به کنش گفتاری قسم: مقایسۀ زبان‌های فارسی و انگلیسی» مطالعات زبان و ترجمه. ش 6. صص 25ـ55. ##پیش‌قدم، رضا و فاطمه وحیدنیا (1394). «کاربرد دعا در فیلم‌های فارسی و انگلیسی در پرتو الگوی هایمز». جستارهای زبانی. س 6. ش 28. صص 53ـ72. ##تاجیک، محمدرضا (1383). گفتمان، پادگفتمان و سیاست. تهران: مؤسسۀ تحقیقات و توسعۀ علوم‌ انسانی. ##حرّی، ابوالفضل (1397). «بررسی رضایت‌مندی در خطبۀ غدیر از دیدگاه الگوی تحلیل گفتمان نورمن فرکلاف». مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی. س 2. ش 2. صص 25ـ44. ##حسام‌پور، سعید و ناهید دهقان (1387). «بررسی تحلیلی گونه‌های پیمان و سوگند در شاهنامه». پژوهش‌نامۀ ادب غنایی. س 6. ش 11. صص 37ـ66. ##حیدری، دریا (1392). «سوگند در شاهنامه و ارتباط اساطیری آن با آب ‌و آتش». پژوهش‌نامۀ ادب حماسی. د 9. ش 16. صص 35ـ61. ##داودی‌مقدم، فریده، حمیدرضا شعیری و ثریا قطبی (1396). «نقش پادگفتمان‌ها در تحلیل گفتمانی سورۀ کهف (واکاوی داستان یاران غار و خضر و موسی)». پژوهش‌های زبان‌شناختی قرآن. س 6. ش 1 (11). صص 1ـ16. ##داودی‌مقدم، فریده (1396). «نقش پادگفتمان‌ها در تحلیل گفتمانی سورۀ کهف». پژوهش‌های زبان‌شناختی قرآن. س 6. ش 1. صص 1ـ16. ##دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. ##ذبیح‌نیاعمران، آسیه و فریبا قیوسی‌زاده (1396). «بررسی اعداد یک تا پنج در افسانه‌های مکتوب ایرانی». پژوهش‌های ادبی و بلاغی. س 5. ش 18. صص 24ـ36. ##رضایی، رؤیا، محمدامیر مشهدی، حمیدرضا شعیری و عباس نیک‌بخت (1396). «بررسی و تحلیل کارکرد پادگفتمان‌های نامه‌های نیما یوشیج». زبان و ادبیات فارسی. س 25. ش 82. صص 133ـ154. ##رضی، هاشم (1381). آیین مهر. تهران: بهجت. ##سجودی، فرزان و زینب اکبری (1393). «تحلیل انتقادی گفتمان مقامات مشایخ صوفیه». کهن‌نامۀ ادب پارسی. س 5. ش 3. صص 73ـ97. ##شعیری، حمیدرضا (1384). «مطالعۀ فرایند تنشی گفتمان ادبی». پژوهش‌های زبان‌های خارجی. ش 25. صص 187ـ204. ##شعیری، حمیدرضا (1386). «بررسی انواع نظام‌های گفتمانی از دیدگاه نشانه ـ معناشناختی» در مجموعه‌مقالات دانشگاه علامه طباطبائی. ش 219. صص 106ـ 119. ##شعیری، حمیدرضا (1395). نشانه ـ معناشناسی ادبیات. تهران: انتشارات دانشگاه تربیت ‌مدرس. ##شعیری، حمیدرضا (1397). نشانه‌شناسی دیداری، نظریه و کاربرد. چ 2. تهران: سخن. ##عباسی، علی (1395). نشانه‌شناسی روایی مکتب پاریس. تهران: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی. ##فکری‌ارشاد، جها‌نگیر (1382). «توبه در ایران باستان». نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم‌ انسانی دانشگاه تبریز. س 46. ش 189. صص 1ـ16. ##کاسیرر، ارنست (1387). زبان و اسطوره، فلسفۀ صورت‌های نمادین. ترجمۀ محسن ثلاثی. تهران: قطره. ##گرمس، آلژیرداس ژولین (1398). نقصان معنا، عبور از روایت‌شناسی ساختارگرا: زیبایی‌شناسی حضور. ترجمۀ حمیدرضا شعیری. چ 2. تهران: خاموش. ##بابک‌معین، ‌مرتضی (1394). معنا به‌مثابۀ تجربۀ زیسته. تهران: سخن. ##محمدحسینی‌ تختی، زینب و سید محمدعلی مسعودی (1396). «توفیق و عوامل تحقق آن در روایت». علوم و معارف قرآن و حدیث. ش 10. صص 59ـ72. ##مستملی بخاری، خواجه امام ابوابراهیم اسماعیل (1363). شرح التعرف لمذهب التصوف. تحقیق و تصحیح محمد روشن. تهران: اساطیر. ##مک‌دانل، دایان (1380). مقدمه‌ای بر نظریۀ گفتمان. ترجمۀ حسین‌علی نوذری. تهران: فرهنگ و گفتمان. ##میلز، سارا (1382). گفتمان. ترجمۀ فتاح محمدی. زنجان: هزارۀ سوم. ##یارمحمد، لطف‌الله (1393). درآمدی به گفتمان‌شناسی. چ 2. تهران: هرمس. ## Anju Shirazi, S. A. (2017). Do Gol Do whit Senowbar? (in Farsi). Research of Seyed Ahmad Vakilian. Tehran: Amirkabir. ##Paktachi, A., Shirzad, H., & Shirzad, M. H. (2019). “Linguistic and Inter-Religious Analysis of the (Vow) Victim's Idea in the Holy Quran” (in Farsi). Book of Ghayem. Vol. 9. No. 20. pp. 7-27. ##Paydarfard, A., Mohammadzadeh, M., & Balkhari, H. (2018). “Analysis of Quranic Counter-discourse in Two Miniatures of Joseph in Prison and Jonah and the fish from Shah Tahmasebi’ s Falnama” (in Farsi). Garden Comment. Vol. 15. No. 69. pp. 29-38. ##Pishghadam, R., & Attaran, A. (2013). “A Sociological Look at Speech Action: A Comparison of Persian and English Languages” (in Farsi). Journal of Language and Translation Studies. No. 6. pp. 25-55. ##Pishghadam, R., & Vahidnia, F. (2015). “Uses of Praying in Persian and English Movies in the Light of Hymes` Model” (in Farsi). Linguistic Inquiries. Vol. 6. No. 28. pp. 53-72. ##Tajik, M. R. (2004). Discourse, metadiscourse and politics (in Farsi).Tehran: Institute for Research and Development of Humanities. ##Hori, A. (2018). “Assessing Satisfaction in Ghadir Sermon from the Perspective of Norman Far Claf's Discourse Analysis Model” (in Farsi). Quranic Studies and Islamic Culture. Vol. 2. No. 2. pp. 25- 44##Hesampour, S., & Dehghan, N. (2008). “Analytical study of the types of covenant and oath in Shahnameh” (in Farsi). Research Letter of Lyrical Literature. Vol. 6. No. 11. pp. 37-66. ##Heydari, D. (2013). “Oath in Shahnameh and its mythological connection with fire” (in Farsi). Epic Literature Research Letter. Vol. 9. No. 16. pp. 35-61. ##Davoodi Moghadam, F., Shairi, H., & Ghotbi, S. (2017). “The Role of metadiscourse in the Discourse Analysis of Surah Al-Kahf; Analysis of the Story of the Companions of the Cave, Khidr and Moses” (in Farsi). Linguistic research of the Qur'an. Vol. 6. No. 1. pp. 1- 16. ##Davoodi Moghadam, F. (2017). “The role of counter-discourses in the discourse analysis of Surah Al-Kahf” (in Farsi). Linguistic research of the Qur'an. Vol. 6. No. 6. pp. 1-16. ##Dehkhoda, A. A. (1998). Dictionary (in Farsi). Tehran: University of Tehran Press. ##Zabihini Omran, A., & Qayoosizadeh, F. (2017). “A Study of Numbers One to Five in Iranian Written Legends” (in Farsi). Literary and Rhetorical Research. Vol. 5. No. 18. pp. 24-36. ##Rezaei, R., Mashhadi, M. A., Shairi, H., & Nikbakht, A. (2017). “Study and Analysis of the Functioning of Nima Yoshij's Letters' Discourses” (in Farsi). Persian Language and Literature. Vol. 25. No. 82. pp. 133-154. ##Razi, H. (2002). Religion of Mehr (in Farsi). Tehran: Behjat. ##Sojudi, F., & Akbari, Z. (2014). “Critical Analysis of the Discourse of the Officials of the Sufi Elders” (in Farsi). Old Persian Literature. Vol. 5. No. 3. pp. 73-97. ##Shairi, H. R. (2005). “Study of the tension process of literary discourse” (in Farsi). Foreign Language Research. No. 25. pp. 187-204. ##Shairi, H. R. (2007). “Study of various discourse systems from the point of view of sign-semantics” (in Farsi). Proceedings of Allameh Tabatabai University. No. 219. 106-119. ##Shairi, H. R. (2016). Signs - Semantics of Literature (in Farsi). Tehran: Tarbiat Modares University Press.Shairi, H. R. (2018). Visual semiotics, theory and application (in Farsi). Tehran: Sokhan. ##Abbasi, A. (2016). Narrative semiotics of the Paris school (in Farsi). Tehran: Shahid Beheshti University Publishing Center. ## Fekri Ershad, J. (2003). “Repentance in ancient Iran” (in Farsi). Journal of the Faculty of Literature and Humanities, University of Tabriz. Vol. 46. No. 189. pp. 1-16. ##Cassirer, E. (2008). Language and myth, the philosophy of symbolic forms (in Farsi). Mohsen Thalasi. (Tr.) Tehran: Ghatre. ## Garms, A. G. (2019). Lack of meaning, passing through structuralist narratology: the aesthetics of presence (in Farsi). Reza Shairi (Tr.). Tehran: khamoush.## Babak Moin, M. (2015). Meaning is lived as experience (in Farsi). Tehran: Sokhan. ##Mohammad Hosseini Takhti, Z., & Masoudi, S. M. (1396). “Success and the factors of its realization in narration” (in Farsi). Sciences and knowledge of Quran and Hadith. No. 10. pp. 59- 72. ##Mostamali Bukhari, E. (1984). Explain the definition of the religion of Sufism (in Farsi). Mohammad Roshan. Tehran: Asatir. ## McDonnell, D. (2002). An introduction to discourse theory (in Farsi). Hosein Ali Nozari (Tr.). Tehran: Culture and Discourse. ## Mills, S. (2004). Discourse (in Farsi). Fattah Mohammadi (Tr.). Zanjan: Third Millenium. ## Yar Mohammad, L. (2015). An introduction to discourse study (in Farsi). Tehran: Hermas. ##