بینانشانه شناسی ابرپیرنگ مرگ/ زندگی در اسطورة یمه/ جم با رمانهای معاصر فارسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه کوثر بجنورد، بجنورد، ایران

چکیده

بن‏مایه‏های اسطوره‏ای به‌صورت ابرپی‌رنگ در ساختار داستان‏های مدرن، به‌ویژه‏ رمان، راه ‏یافته ‏است. «جاودانگی» (تقابل مرگ ـ زندگی) یکی از برجسته‏ترین بن‏مایه‏های اسطوره‏ای حیات بشری است که در اساطیر هندی و ایرانی، داستان یمه/ جم برپایۀ این بن‏مایة اسطوره‏ای شکل گرفته است. از منظر نشانه‏شناسی ساختاری، روایت یمه/ جم براساس مربع‏ معناشناسی «مرگ»، «زندگی»، «نه ـ مرگ» و «نه ـ زندگی» ساخته شده ‏است. فرضیۀ پژوهش عبارت است از: ابرپی‌رنگ مرگ ـ زندگی در رمان‏های معاصر فارسی برپایة روابط بینامتنی آن‌ها با اسطورۀ یمه/ جم نظام ‏یافته ‏است. در این پژوهش، ابتدا براساس رویکرد معناشناسی ساختاری گِرمس، مربع معنایی مرگ ـ زندگی در هریک از رمان‌های مورد بررسی ارائه گردید و سپس روابط بینامتنی آن‌ با اسطورة یمه/ جم برمبنای نظریه‏های بینامتنیت واکاوی شد. نتیجۀ مطالعه نشان داد با توجه به دو روایت هندی و ایرانی از اسطورة یمه/ جم، دو نوع رویارویی با مرگ را می‏توان شناسایی کرد که این کلان‌روایت اسطوره‏ای ــ رویارویی دوگانه با مرگ ــ در کنش‏ شخصیت‏های رمان‏های معاصر فارسی نیز مشاهده می‏شود. ازاین‌رو برخی شخصیت‏های رمان‏هایی همچون سووشون، حیرانی و سالمرگی مانند یمه با کنش تسلیم و پذیرش مرگ در نظام حسی ـ ادراکی به زندگی جاودانه دست می‌یابند؛ همچنین برخی دیگر از شخصیت‏های رمان ملکوت، فال خون و کلیدر همانند جم با کنشی ضدمرگ، برای رسیدن به حیات ابدی می‏کوشند، ولی درنهایت در نظام شوشی، مقهور مرگ می‏شوند.

کلیدواژه‌ها


الهی، اصغر (1385). سالمرگی. تهران: نشر چشمه.## الیاده، میرچا (1393). نمادپردازی، امر قدسی و هنر. ترجمة محمدکاظم مهاجری. تهران: پارسه.## ایونس، ورونیکا (1381). شناخت اساطیر هند. ترجمۀ محمدحسین باجلان فرخی. تهران: اساطیر.## آذری، علاالدین (1387). «پژوهشی در زمینۀ اساطیر مشترک ایران و هند». فصلنامۀ پژوهشی تاریخ. س 3. ش 10. صص 5ـ26.## آلن، گراهام (1380). بینامتنیت. ترجمۀ پیام یزدانجو. تهران: نشر مرکز.## پورداود، ابراهیم (1347). یشت‏ها. تهران: طهوری.## تفضلی، احمد (1354). مینوی خرد. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ.## جلالی‏نائینی، محمدرضا (1372). ریگ‌ودا. تهران: نقره.## حسین‌آبادی، زهرا (1394). «بررسی اسطوره‏های مرگ در بینش هندی». فصلنامۀ مطالعات شبه‌قاره. ش 23. صص 25ـ42.## حسین‌زاده، آناهیتا (1386). «مرگ در داستان‌های صادق چوبک». ادبیات داستانی. ش 112. صص69ـ71.## دانشور، سیمین (1398). سووشون. تهران: خوارزمی.## دولت‏آبادی، محمود (1393). کلیدر. 10 ج. تهران: فرهنگ معاصر.## ریکور، پل (1373). زندگی در دنیای متن. ترجمة بابک احمدی. تهران: نشر مرکز.## سجادی، محمدعلی (1395). حیرانی. تهران: ققنوس.## شعیری، حمیدرضا (1391). مبانی معناشناسی نوین. تهران: سمت.## سعادتی‌نیا، زهرا و مسلم احمدی (1397). «مرگ‌اندیشی در داستان معاصر با تکیه بر داستان‌های صادق هدایت، صادق چوبک و بهرام صادقی» در ششمین همایش ملی متن‌پژوهی ادبی نگاهی تازه به ادبیات داستانی معاصر. صص 1ـ20.## صابری ورزنه، حسین و سعیدرضا منتظری (1398). «گونه‏شناسی منشأ مرگ در اساطیر جهان». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‏شناختی. س 15. ش 56. صص183ـ216.## صادقی، بهرام (1385). ملکوت. تهران: کتاب زمان.## علومی، محمدعلی (1392). سوگ مغان. تهران: نشر آموت.## غفارزادگان، داوود (1390). فال خون. تهران: سورۀ مهر.## فاضلی، فیروز و ابراهیم کنعانی (1392). «سیاوش شخصیتی آیینی و رازناک در شاهنامه». پژوهشنامۀ زبان و ادب فارسی. س 4. ش 1. صص 93ـ108.## فاطمی کلش، لیلا (1394). «ادبیات سیاه: بررسی مرگ، جنون و توهم در داستان‌های معاصر ایران (با تکیه بر برخی آثار بهرام صادقی )» در همایش بین‌المللی جستارهای زبانی، زبان و ارتباطات فرهنگی. صص 1ـ20.## فردوسی، ابوالقاسم (1373). شاهنامه. به‌کوشش سعید حمیدیان. تهران: نشر قطره.## فرنبغ‏دادگی (1385). بندهشن. ترجمۀ مهرداد بهار. تهران: توس.## کریستوا، ژولیا (1389). فردیت اشتراکی: یک درآمد، پنج گفت‌وگو و یک سخنرانی. ترجمۀ مهرداد پارسا. تهران: روزبهان.## گرمس، آلژیرداس ژولین (1398). نقصان معنا. ترجمة حمیدرضا شعیری. تهران: نشر علم.## مختاریان، بهار (1389). درآمدی بر ساختار اسطوره‌ای شاهنامه. تهران: آگه.## مؤذنی، علی (1370). نوشدارو. تهران: جویا.## میرفخرایی، مهشید (1367). روایت پهلوی. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.## نامورمطلق، بهمن (1394). درآمدی بر بینامتنیت: نظریه‌ها و کاربردها. تهران: سخن.## هینلز، جان راسل (1387). شناخت اساطیر ایران. تهران: اساطیر.## Azari, A. (2008). “Research on the Common Mythology of Iran and India” (in Farsi). History Research Journal. Vol. 3. No. 10. pp. 26-5.## Daneshvar, S. (2019). Savushun (in Farsi). Tehran: Kharazmi.## Dowlatabadi, M. (2014). Kelidar (in Farsi). 10 Vol. Tehran: Farhang-e-Moaser pub.## Elahi, A. (2006). Salmargi (in Farsi). Tehran: Sarcheshmeh.## Faranbaghdadgi (2006). Bondaheshn (in Farsi). M. Bahar (Tr.). Tehran: Toos.## Fatemi Kalash, L. (2015). “Black Literature: Examining Death, Madness and Illusion in Contemporary Iranian Stories (based on some works of Bahram Sadeghi)” (in Farsi) in International Conference on Linguistic Studies, Language and Cultural Communication (pp. 1-20).## Fazeli, F., & Kanani, E. (2013). “Siavash, a Ritual and a Mysterious Character in Shahnameh” (in Farsi). Research Paper on Persian Language and Literature. Vol. 4. No. 1. pp. 93-108. Ferdaowsi, A. (1994). Shahname (in Farsi). by S. Hamidian. Tehran: Ghatre.## Frow, J. (2005) Genre. London & Now York: Routledge.## Ghaffarzadegan, D. (2011). Fal-e-Khoon (in Farsi). Tehran: Sure-ye-Mehr. Graham, A. (2001). Intertextuality (in Farsi). P. Yazdanjoo (Tr.). Tehran: Nashr-e-Markaz.## Greimas, A. J. (2019). The Imperfection of Meaning (in Farsi). H. R. Shaeiri (Tr.). Tehran: Elm.## Hinnells, J. (2008). Persian Mythology (in Farsi). Tehran: Asatir.## Hossein Abadi, Z. (2015). “Examining the Myths of Death in Indian Perspective” (in Farsi). Subcontinental Studies Journal. No. 23. pp. 42-25.## Hosseinzadeh, A. (2007). “Death in the stories of Sadegh Chubak” (in Farsi). Fiction Literature. No. 112. pp. 69-71.## Ions, V. (2002). Indian mythology (in Farsi). M. H. Bajelan Farrokhi (Tr.). Tehran: Asatir.## Jalali Naeini, M. R. (1993). Rigveda (in Farsi). Tehran: Noghre.## Julia, K. (2010). Shared Individuality: An Income, Five Conversations, and a Lecture (in Farsi). M. Parsa (Tr.). Tehran: Ruzbahan.## Mircea, E. (2014). Symbolism, the Sacred and the Arts9 (in Farsi). M. K. Mohajeri (Tr.). Tehran: Parseh.## Mirfakhraei, M. (1988). The Pahlavi Narrative (in Farsi). Tehran: the Institute of the Cultural Researches and Studies. Moazeni, A. (1991). The Panacea (in Farsi). Tehran: Juya.## Mokhtarian, B. (2010). An Introduction to the Mythological Structure of Shahnameh (in Farsi). Tehran: Agah.## Namvar Motlagh, B. (2015). An Introduction to the Intertextuality: Theories and Applications (in Farsi). Tehran: Sokhan.## Olumi, M. A. (2013). Maguses' Mourning (in Farsi). Tehran: Amoot.## Poordavoud, E. (1968). Yashtha (in Farsi). Tehran: Tahoori.## Rabau, S. (2002). L'Intertextualité. Paris: Flammarion.## Ricoeur, P. (1994). Living in the world of text (in Farsi). B. Ahmadi (Tr.). Tehran: Markaz.## Saadati Nia, Z., & Ahmadi, M. (2015). “death thoughts in contemporary fiction based on the stories of Sadegh Hedayat, Sadegh Chubak and Bahram Sadeghi” (in Farsi) in 6th National Conference on Literary Text Research, a New Look at Contemporary Fiction Literature (pp. 1-20).## Saberi Varzane, H., & Montazeri, S. R. (2019). “Typology of the origin of death in world myths” (in Farsi). The Mystical and the Mythological Literature Quarterly. Vol. 15. No. 56. pp. 183-216.## Sadeghi, B. (2006). Malakoot (in Farsi). Tehran: Ketab-e-Zaman pub.## Sajjadi, M. A. (2016). Heirani (in Farsi). Tehran: Ghoghnoos.## Shaeiri, H. R. (2012). The basics of the modern semantics (in Farsi). Tehran: Samt.## Tafazzoli, A. (1975). Minooy-e-Kherad (in Farsi). Tehran: Bonyad-e-Farhang pub.##